Хан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Бот: Мәтінді өздікті алмастырды: (-негізделді +негізі қаланды); безендіру өзгерістері
Тег: Reverted
ш revert (test edit)
Тег: Rollback
1-жол:
[[Сурет:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|оңғаright|нобайthumb|270px|Шынғыс Хан]]
[[Сурет:Абылай_Хан.jpg‎|оңғаright|нобайthumb|Абылай Хан]]
== ХАН ==
'''ХАН''' — лауазым. [[Түркілер|Түркі]]-[[моңғол]] [[халық]]тарында [[мемлекет]] басқарған билік иесі. Зерттеушілер ''Хан'' сөзі [[семантика]]лық-[[тіл]]дік реңкі өзгерген көне түркілердің ''“қаған”'' терминінен қалыптасқан деп есептейді. Жазба дерек көздері [[Орталық Азия]] халықтары ''Хан'' терминін [[Түркі қағандығы]] ыдырағаннан кейінгі кезеңнен қолдана бастағандығын растайды.
 
''Мысалы'': [[Иран]] мен [[Ауғанстан]] көшпелі халықтары тайпа көсемдерін ''Хан'' деп атады. [[Сефеви]] әулеті тұсындағы Иранда ''Хан'' [[аймақ]] билеушісі, ал салжұқтар мен [[хорезм]]шахтар кезінде [[князь]]дік лауазым мағынасын берген. [[Осман]] [[сұлтан]]дығында ''Хан'' сұлтан лауазымы болды. [[Қазақ]] жерінде [[Қарахан]] мемлекетінің билеушілері ''Хан'' атанды. Кейін [[қыпшақ]], [[найман]], [[керей]], тағы басқалар ұлыстық мемлекеттерді ''Хан''дар басқарды. Кез келген адам ''Хан'' сайлана алмайтын.
12-жол:
Түрік-моңғол ұлыстарындағы ''Хан'' мемлекеттегі ең жоғарғы билік иесі болды. ''Хан'' билігі қоғамдағы тұрақтылықты, тәртіпті қамтамасыз етті. Ортағасырлық дерек көздерінде Хан қол астындағы бұқара халық үшін еңбек етуі, ал қарапайым халық оның билігін мойындауы және бұйрықтарын орындауы тиіс екендіктері жазылған. Озық ойлы адамдар мемлекет басқарушыға қойылатын негізгі талаптарды айтып отырған (''мысалы'': [[Мұхаммед Хайдар Дулат]]).
 
== Ханның ең негізгі бес құқығы мен қызметін ==
Белгілі шығыстанушы Т.Сұлтанов өз еңбектерінде ''Хан''ның ең негізгі бес құқығы мен қызметін былайша көрсетеді:
# Билік етіп отырған әулет басшысы және мемлекеттегі жоғарғы сюзерен ретінде елдегі барлық аумаққа, ұлысқа тиесілі жерге иелік етті, қарулы жасақпен оны сыртқы жаулардан қорғады.
# Соғыс жариялау мен бітімге келуге құқылы болды, себебі ол әскер басшысы еді.
# Шетелдік мемлекеттермен келіссөздер жүргізіп, [[мемлекет]]тің сыртқы саясатын айқындап отырды.
# Өзіне бағынышты адамды өлтіруге немесе тірі қалдыруға құқылы болды, яғни ол мемлекетіндегі [[Жоғарғы Сот]] қызметін де атқарды.
# Заң шығару құқы болды және қол астындағылардың барлығына міндетті бұйрықтар шығарды. Сөйтіп, қоғамдық құрылым мен тәртіпті сақтады.
 
== Бөлігі ==
Ортағасырлық дерек көздерінде ''Хан''ның кейбір кездері ғана шексіз билікке ие болғандығы айтылады. Кейде олар әулеттің басқа мүшесімен билігін бөлісіп отырды. Өз билігінің қандай дәрежеде болуы ең алдымен ''Хан''ның жеке басындағы қасиеттеріне тікелей байланысты еді. Дерек көздерінде билеушілер екі топқа бөлінеді: біріншілері — үлгілі, атақ-даңқымен еліне елеулі болғандар ([[Хайду]], [[Мұхаммед Шайбани]], [[Қасым хан]], [[Есім хан]], [[Тәуке хан]]); екіншілер — ел басқаруға қабілетсіз билеушілер ([[Темір Мәлік хан]], [[Әзиз хан]], [[Таһир хан]], [[Болат хан]]). Соңғыларының билік құруы ұзаққа созылмаған. Оларды билікке жақын орта тақтан тайдырып, орнына басқа ханзаданы Хан көтеріп отырды. Елді басқаруда ''Хан'' өзі тағайындаған адамдардың көмегіне сүйенді. Мемлекеттегі белді қайраткерлермен санасып отырды. Көбіне ''Хан''ды белгілі бір [[ру]] не тайпа өкілдері қолдап, сүйеу көрсетті, оның [[мемлекет]]тегі негізгі тірегі болды.
 
''Мысалы'': [[Моғол]]стан мемлекетінің ''Хан''дары дулат тайпасының әмірлеріне сүйенді, ''Хан'' оларды ұлысбегі етіп тағайындады. Тіпті кімнің ''Хан'' болатындығын да солар алдын ала шешіп отырды. Ханға бектер, билер өз ақыл-кеңестерін беріп қана қоймай, жүргізетін саясатына өз ықпалдарын тигізді. Егер ''Хан''ның жүргізген саясаты белгілі бір [[ру]]ды не тайпаны қанағаттандырмаса, олардың басқа елдерге көшіп кетуі, қоныс аударуы көшпелі қоғамдағы негізгі наразылықтың бірі болды. Көбіне ''Хан'' жарлығы мүлтіксіз орындалды. Ол өзіне тиесілі аймақтардан, ұлыстан әскер жинатты, тәуелді елдерден алым-салық алып тұрды. Еңбегі сіңген адамдарға иелік жерлер бөліп берді, ру, тайпа араларындағы қақтығыстарды реттеді. Хан мемлекеттің саяси-[[экономика]]лық өмірінде маңызды рөл атқарды. Алым-салық ин-ттарын қадағалады, [[ақша]] реформасын жүргізді ([[Кебек хан]]). Салтанатты жиындарда тақта отырды. Егер ''Хан'' беделді тұлға болса, оның билігі шексіз болды. Ал ол шектен тыс шығып кетсе онда оған Жасақ заңы, тағы басқа дәстүрлі құқықтық ережелердің талаптары ескертіліп, билігі шектелді. Кейде Хан лауазымын бірнеше адам иемденді. Сондықтан да деректерде ''ұлы Хан'', ''кіші Хан'' сынды лауазымдар кездесіп тұрады.
 
== Шынғыс Хан ұрпағымен байланысы ==
Дәстүрлі көшпелі түркі-моңғол қоғамында ''Хан'' болып Шыңғыс хан ұрпақтары ғана сайланды. Билікке келген басқа әулет өкілдері өздерін ''Хан'' деп атай алмай, көбіне әмір ([[Ақсақ Темір]]), [[би]], тағы басқа лауазымдарды иемденді. Қазақ хандығын басқарған билеушілердің барлығы Шыңғыс хан әулетінен тағайындалды. Әулеттің ''Хан'' сайланбағандары жеке әлеуметтік топ құрап, мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатында елеулі рөл атқарды. Мемлекетті басқаруда ''Хан'' шексіз билікке ұмтылғанымен, ру-тайпа билеушілерімен санасуға мәжбүр болды. Халықтың қалың бұқарасына жақын әрі оның тікелей қолдауына сүйенген жергілікті билік иелері — билер мен батырлар ''Хан'' билігін белгілі бір дәрежеде шектеп, өздерінің әлеуметтік-саяси мәртебесін нығайтуға тырысты. Ханға тура сөйлеп, кемшіліктерін бетке айтқан ақын-жырауларды, билерді халық әрдайым дәріптеген (Би, [[Жырау]]). Ақыл-парасатымен танылған Хандарды данагөйлер оның ізбасарларына үлгі тұтты. Мемлекеттік және мемлекетаралық деңгейдегі мәселелерді қамтитын жоғары билікті жүргізген хандық билік қазақ қоғамындағы маңызды саяси жүйелердің бірі болды. Ол ең алдымен билер ин-тына арқа сүйеді.
 
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы елдік тұтастық осы билік жүйелерінің өзара тепе-теңдігі мен бір-біріне қарама-қарсылығы принциптеріне негізі қаландынегізделді. Қазақ жерін [[Ресей империясы]] отарлағаннан кейін, құқықтық-әкімш. реформалар жүргізіп, саяси құрылымды өзгертті. [[1822]] — [[1824]] жылғы реформадан соң Ханның билік жүйесі күйреді. Дегенмен, хандық қазақ халқының негізгі билік жүйесі болғандықтан [[патшалық]] үкіметтің отаршылдық саясатына, кеңестік озбырлыққа қарсы ұлт-азаттық күрестер туындағанда, көтерілісшілердің ең алдымен Хан сайлап, сардарбек тағайындап отыруы 20 ғасырдың [[1930]]-жылдарына дейін сақталды.
{{wikify}}
 
[[Санат: Тұлғалар]]
[[Санат: Тарих]]
 
{{wikify}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Хан» бетінен алынған