|
Қазба қалдықтары [[триас]] кезеңінен сақталған, жыландардың арғы тегі болып саналады. Кесіртке [[Жер]] шарының суық аймақтарынан басқа жерінің бәріне дерлік таралған. Бұлардың қазіргі кезде 20 тұқымдасқа, 350 туысқа бірігетін 4000-нан астам түрі бар.
[[Қазақстан]]да 6 тұқымдасы ([[жармасқылар]], [[Агамалылар|ешкіемерлер]], [[кесел]]дер, [[Ұршықсап кесірткелер|Ұршықсап]], [[жабысқақ кесіртке|жабысқақ]], [[нағыз кесірткелер]]), 13 туысы, 30 түрі кең таралған. Кәдімгі кесіртке [[тұқымдас]]ыныңтұқымдасының [[республика]]мыздареспубликамызда 2 туысы бар:
# кесіртке (Lacerta), оған тән белгі – құрсағындағы [[қабыршақ]]тарқабыршақтар ұзынынан қатарласа орналасқан. Танау тесігінің [[қалқан]]ықалқаны жоғары көтерілмеген. Маңдай қалқанында ұзын, терең ойысы болмайды;
# кесірт (Eremіas), олардың құрсақ қабыршағы қиғаш қатпарласып орналасқан. Танау тесігі жоғары көтеріңкі келеді, маңдай [[қалқан]]ындақалқанында ұзынша ойысы болады.
Бұлардың Қазақстанда 11 түрі кездеседі. Мысалы, [[секіргіш кесіртке]] (Lacerta agіlіs, тұрқы 12 см-дей) республиканың солтүстік бөлігінде, [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жетісу]] (Жоңғар) Алатауы, [[Тарбағатай жотасы|Тарбағатай]], [[Күнгей Алатау]]ында; тірі туатын кесіртке (Lacerta vіvіpara, тұрқы 7,5 см-дей) [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан]], [[Ақмола облысы]]нда; [[жүгіргіш кесіртке]] (Eremіas velox, тұрқы 8,5 см-дей) мен [[орташа кесіртке]] (Eremіas іntermedіa, тұрқы 7 см-дей) республиканың оңтүстік аймақтарында; [[жолақты кесіртке]] (Eremіas scrіpta, тұрқы 6 см-дей) [[Каспий теңізі|Каспий маңы]]ндағы құмнан бастап, [[Алакөл (көл)|Алакөл]]ге дейін; [[торлы кесіртке]] (Eremіas grammіca, тұрқы 10 см-дей) [[Арал теңізі]]нен Алакөлге дейін таралған.
Кесірткелердің көптеген түрі жерде жүреді, ағашқа, бұтаға өрмелей алады, құмға батып кететін түрлері де бар (бат-бат кесіртке). [[Галапагос игуанасы]] мұхит жиегіне жақын жердегі суда кездеседі. Денесі жалпақ, қысқа не ұзынша келеді. Денесінің тұрқы 3,5 см-ден 4 м-ге (қ. Кесел) жетеді. [[Тері]] қабыршағының пішіні, құрылысы, үлкендігі әркелкі, оның түрлік жіктелімге бөлгенде үлкен мәні бар. Аяғы кейбір түрінде өте жақсы жетілген, кейбіреуінде [[редукция]]ға ұшыраған (тек қалдығы қалған). Тісі бірқырлы кейде көпқырлы болады. Тілінің құрылысы да әр түрлі. Мысалы, жармасқы мен ешкіемерде – жалпақ, қалың етті; кеселде – ұзын, ұшы екіге айрылған; [[хамелеон]]да – өте ұзын, түп жағына қарай жуандайды. Көздерінің қабағы қозғалмалы, ойнақшып тұрады. Қауіп төнгенде көбі құйрығын үзіп тастап қашады, бірақ көп кешікпей жаңадан құйрық пайда болып бұрынғы қалпына келеді. [[Сарлан]], аяғы болмағандықтан, кесірткеден гөрі жыланға көбірек ұқсайды.
Кесірткелер – [[ауыл шаруашылығы]]нашаруашылығына зиянды [[жәндік]]тердіжәндіктерді жеп, негізінен, пайда келтіретін [[жануарлар]], бірақ Кесірткелердің арасында денелерінде [[жәндік]]тердіңжәндіктердің, [[кене]]ніңкененің қансорғыш түрлері тіршілік етіп, адамға, [[жануар]]ларғажануарларға, малға қауіпті [[ауру]] қоздырғыштарын тарататын түрлері де бар. Кесірткелердің [[теріс]]інентерісінен түрлі бұйымдар жасалады. Кейбір түрлері улы келеді.
Кесірткелер көп ауланған, олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, 36 түрі мен түр тармағы [[Халықаралық табиғат қорғау одағы]]ныңодағының «[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]»,19-ы бұрынғы [[КСРО]]-ның [[Қызыл кітап|Қызыл кітаб]]ынакітабына, ал республикадағы 3 түрі ([[жұмырбас шұбар кесіртке]], [[Зайсан жұмырбас кесірткесі]] және кесел) [[Қазақстан]]ныңҚазақстанның [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] енгізілген.
== Көбеюі ==
Жұп [[копулятивті органдар]] (жыныстық мүшелер) болады. Кесірткелердің көпшілігі [[жұмыртқа]]лайдыжұмыртқалайды, кейбіреуі [[жұмыртқа]]данжұмыртқадан тірі туу немесе тірілей туу арқылы көбейеді. Кесіртке [[жұмыртқа]]лағанжұмыртқалаған бойда баласының жұмыртқаны жарып шығуы жұмыртқадан тірі туу деп аталады. Ұсақ түрлері 1 – 2, орташалары 8 – 20, ірілері оннан астам [[жұмыртқа]] салады.
== Қоректенуі ==
Кесірткелердің арасында жемін күндіз де, [[түн]]детүнде де аулайтын түрлері бар. Түрлі [[жәндік]]тержәндіктер мен олардың [[дернәсілдер]]імендернәсілдерімен, [[өрмекшілер]], [[моллюскілер]], [[Құрт|құрттармен]], ұсақ [[кемірушілер]]менкемірушілермен, [[құстар]] және олардың жұмыртқасымен, [[бақа]], [[жылан]]дарменжыландармен, аздаған түрі [[өсімдік]]тіңөсімдіктің жұмсақ бөліктерімен, [[жеміс]]іменжемісімен және [[тұқым]]ыментұқымымен қоректенеді.<ref>Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 167 б., ISBN 5-625-03599-7</ref>
== Дереккөздер ==
|
