|
== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.sciteclibrary.ru/ensiclopedy/inse/ Жәндіктер]
==Жәндіктердің қоректенуі==
Кейбір жәндіктер гүлдермен, өсімдік балшырынымен, жемістермен және өсімдіктердің жемісімен қоректенеді. Өсімдік ұрықтарын және бүршіктерді жейтіндері ағаш діңгектері мен қылқандарында тіршілік етеді. Олардың іріп-шіріген органикалық заттарды жақсы көретіні соншалық, шіріндінің айналасынан түрлі шыбын-шіркейлерді көптеп кездестіруге болды. Жәндіктердің ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар өсімдікқоректілер, жыртқыштар, өлексемен қоректенетіндер, қан сорғыштар, т.б. болып бөлінеді. <ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz</ref>
==Жәндіктердің мекен ету орны==
Жәндіктер, негізінен, құрлықта тіршілік етеді. Әсіресе тропиктік белдеуде жәндіктер көп. Алайда Арктика мен Антарктиданың полярлы зоналарында да полярлы жазғы маусымда жәндіктерді кездестіруге болады. Биік тауларда да, сусыз құрғақ шөлдерде де жәндіктер бар. Мәселен, Оңтүстік Африканың ешқандай өсімдік өспейтін Намиб шөлінде қоңыздың бір түрі тіршілік етеді. Үңгірлерді өзінің үйіне айналдырған жәндіктер де жеткілікті. Қанатты жәндіктер ауа кеңістігін де бағындырған. Судағы еріген оттегімен тыныс алуға қабілетті жәндіктер су астында да тіршілік ете алады. Кәдімгі жасыл торуылшы инелік суаттарды, бөгендерді және көлдерді мекен етеді де, сосын басқа жерге қоныс аударады. Батпақтар, баяу ағатын жылғалар, су өсімдіктері – олардың сүйікті мекендері.Егін далаларында ас зиянкестері – ересек күріш бізтұмсығы 3–6 ай тіршілік етеді. Сан алуан өсімдіктермен және жануарлармен қоректенеді.Бал аралары ағаш пен қабырға қуыстарына, үй шатырларына, жартастарға салынған алтыбұрышты ұяларында тіршілік етеді.<ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz</ref>
==Қорғаныс пен шабуыл ==
Жәндіктерге қоршаған ортада қауіп төндіретін жаулары көп. Жәндікқоректі жануарлардан сақтану үшін олар көптеген айла-тәсіл қолданады. Оған қоса, жәндіктердің ғұмыры қысқа: олардың басым бөлігі көбею ке-зеңіне дейін өліп қалады. Кейбір жәндіктер қорғану үшін уын шашса, енді бірі жағымсыз иіс шығару арқылы өзге жануарларды үркітеді. Ал кейбір жәндік тер қоршаған ортаның түсімен бірдей реңкке ие болғандықтан, оларды шөпшаламның арасынан байқау қиын. Жәндіктердің сирек-кездесетін және жойылып-бара жатқан 200-дей түріқорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.<ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz</ref>
==Жәндіктер биологиясы==
Жәндіктердің дене бітімі – басы, кеудесі және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Бас бөлігінде ауыз қуысы мен сезімтал рецепторы бар антенна орналасқан. Үлкен жәндіктердің көз құрылысы күрделі. Алдыңғы арқа тұсында екі қанаты болады. Аяқтары жеке бөліктерге бөлінген. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек пен арқа қолқасынан құралған. Жәндіктерде сезім мүшелері жақсы дамыған. <ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz</ref>
==Жәндіктердің қызғылықты әлемі==
Қазақстанда әртүрлі қоңыр көбелектер, астық қоңыр көбелегі, жапырақ ширатқыштар, мүр көбелектер, өсімдік биттері, жапырақ жегілер, т.б. – зиянды жәндіктер, бит, бүрге, маса, шіркей, сона, т.б. – қан сорғыш жәндіктер, тарақан, үй қара шыбыны, цеце шыбыны,т.б. – аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер, бал арасы, тұт жібек көбелегі сияқты пайдалы жәндік түрлері кездеседі. Со-нымен қатар ара, көбелек, т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады, құмырсқа, қоңыз дернәсілдері топырақты қопсытады. Ауыл шаруашылығында қи қоңызы өте маңызды рөл атқарады. Тезекпен қоректену арқылы қоңыз топырақтың құрамын және құнарлылығын жақсартады.Кейбір өңірлерде адамдар балқұмырсқаларын деликатес, яғни жеңсік ас деп санайды.Тұт ағашының жібек құрттары аршылмаған жібектен шамамен 300900 метрге жететін жібек талшығын жасайды.<ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz</ref>
== Дереккөздер ==
|
