Қотыр қайың: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.5.5) (Боттың түзеткені: got:𐌱𐌹𐍂𐌺𐌰/Birka
шӨңдеу түйіні жоқ
18-жол:
 
'''Ақ қайың''', '''қотыр қайың''', '''сүйелді қайың'''<ref name="source1"> [[Қазақ Энциклопедиясы]] </ref> (Betula Pendula, Betula alba) – қайың тұқымдасына жататын ағаш.
[[File:Betula aetnensis02.jpg|thumb|Betula aetnensis02]] [[File:Pyrus salicifolia pendula B.jpg|thumb|Pyrus salicifolia pendula B]] Қазақстанның [[Тобыл]] – [[Есіл]], [[Ертіс]] бойында, [[Ақмола]], [[Ақтөбе]] облыстарында, [[Жем]], [[Зайсан]] алабында, [[Жетісу]] ([[Жоңғар]]), [[Іле Алатауларында]] өсетін 15 түрі бар. Ең көп тараған түрі – сүйелді Қайың ([[B. pendula]]). Оның биікт. 20 (кейде 30) м-дей, діңінің диам. 60 – 80 см-ге дейін, қабығы ақ түсті. Жапырағы сағақты, жиегі ара тісті, тілімденген, кезектесіп орналасады. Аталық гүл шоғы сырға тәрізді, бұтағының ұшында жетіледі. Аналық гүл шоғының жасыл түсті сырғалары, аталық сырғасына қарағанда едәуір қысқа болады, олар көктемде ағаш бүрінен дамиды. Қайың ағашы бір мезгілде жапырақ жарып, гүлдейді. Жемісі – ұсақ жаңғақша (оның ұз. 1,5 – 4 мм). Тұқымы тамыз – қыркүйекте піседі. Сүйелді Қайыңды егіс қорғайтын орман алқабы үшін және елді мекендерді көгалдандыру, әсемдік үшін саябақтарда көшеттерінен немесе тұқымынан қолдан өсіреді. Сүрегі құрылыста және жиһаз жасау үшін, жас жапырағы мен бүрі және оның діңінде өсетін қайың қара саңырауқұлағы (чага) медицинада және парфюмерияда пайдаланылады. Қайың қабығын тіліп, одан ағатын шырынды ішуге болады. Қайың шырынында 20%-дай [[қант]], [[кальций оксиді]] және хош иісті заттар бар. Оны несеп жүргізетін, ішек құртын түсіретін, қан тазартатын дәрі ретінде пайдаланады. Қазақстанда өсетін жуансырға Қайың ([[B. crassіjulіs]]), қызыл Қайың ([[B. kіrghіsorum]]), талас Қайыңы ([[B. talassіca]]) және [[Ярмоленко]] Қайңы ([[B. jarmolenkoana]]) – [[эндемиктер]], соңғы 3 түрі өте сирек кездесетін болғандықтан қорғауға алынып, [[Қазақстанның «Қызыл кітабына»]] енгізілген.[[Санат:Өсімдіктер]]
<ref name="test">Қазақстан Энциклопедиясы</ref>
 
Қазақстанда [[Тобыл]], [[Есіл]], [[Ертіс]] алабында, [[Семей]], [[Көкшетау]], [[Ақтөбе]] облысы өңірлерінде, [[Алтай]], [http://referaty.kz/node/2320 Тарбағатай], [[Жоңғар]], [[Іле Алатауы]] бөктерлерінде кездеседі. Ақ қайың 250 жылдай жасайды, биіктігі 25 м-ге, діңінің жуандығы 80 см-ге жетеді. Бұтағы төмен салбырап өседі, жас бұтағы көбіне шайырлы сүйелді болып келеді. Қабығы ақ түсті, тегіс, жылтыр болады. Жапырағы сабаққа кезек орналасып, сағақты жиегі тісшеленіп бітеді. Гүлі сырға тәрізді күрделі гүлшоғырына топтасады. Мамырда гүлдейді, тамыз — қыркүйек айларында жемісі піседі. Жемісі жалпақтау, біртұқымды жаңғақ тәріздес. [[Тұқым|Тұқымы]] сопақтау, ұзындығы 2,5 мм. Ақ қайыңның көктемгі шырын құрамында 20%-ке жуық қант болады, одан сусын дайындалады. Жас жапырақтары мен бүрінен дәрі-дәрмек, түрлі бояуыш заттар алынады. Сыртқы қабығы ыдыс, қорап, шатыр, жабын дайындауға пайдаланылады. Сүрегінен үй жиһаздары жасалынады. Ақ қайың елді мекендерді көгалдандыру үшін де өсіріледі.
==Сілтемелер==
<references/>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қотыр_қайың» бетінен алынған