Уикипедия

Британ монархиясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
шӨңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: Mobile edit Mobile web edit
34-жол:
}}
 
'''Ұлыбритания монархиясы''' немесе '''Британ монархиясы''' — [[Ұлыбритания]], [[Британ теңіз территориялары|оның теңіз территорияларындағы]] және де [[Тәждік жерлер|тәждік жерлердің]] (мысалы [[Гернси]], [[Джерси (арал)|Джерси]] мен [[Мэн аралы]]) үкімет түрі, [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] болып келеді. Билік мұра бойынша беріледі, және қазіргі замандағы [[Британ монархтарының тізімі|Британ монархының]] билігі қатты шектелген, үкіметтің қызметін [[Ұлыбритания Премьер-министрі|Премьер-Министр]] мен [[Ұлыбритания парламенті|Парламент]] орындайды.
Монарх. Теоретикалық жағынан Ұлыбританияда монарх мемлекеттік биліктің негізгі бастауы болып табылады. Ол – мемлекет басшысы. Оған сонымен қоса теоретикалық жағынан атқарушы билік те тән. Монарх парламенттің құрамдас бөлігі болып табылады. Бірақ іс жүзінде монарх заң шығару процесіне араласпайды, яғни оның вето қою құқығы жоқ. Сонымен қатар атқарушы билік ісіне де араласпайды. Мемлекетті министрлер кабинеті басқарады. Бұл жерде басты фигура премьер-министр болып табылады. Ал теориялық жағынан мемлекетті «Оның әміріндегі мемлекет» деп атайды. Үкіметті екі палаталы жүйе сәйкестендірілген парламент кейбір жерлерде басқарып отырады. [[Ұлыбритания]] мемлекетінің басшысы [[АҚШ]] пен салыстырғанда сайланбалы емес. Ол мұрагарлік арқылы беріледі. Бұл жерде мұрагерліктің кастильдік жүйесі қолданылады, яғни бұл жүйе бойынша билік Виндзорлар әулетіненде әкесінен үлкен баласына беріледі, егер ұлы болмаса үлкен қызына беріледі. Сонымен қатар монарх мұрагерді өзі сайлай алады. Кей кездері монарх билікті өз туысқанына берген. Бұл XX ғ. Бір рет кездеседі.
Ұлыбританиядағы монарх бұл ұлттардың бірлігінің символы болып табылады. Оны әлеуметтік қоғамның тұрақтылығының негізгі белгісі болып табылады. Ұлыбритания тарихында монархтық республикаға қарсы тарихи қозғалыстар мен көтерілістер болмаған.▼
Монарх- көптеген артықшылықтарға ие. Оны қылмыстық, азаматтық, әкімшілік жазаға тартуға болмайды. Бірақ та тарихтан ағылшын төңкерісі кезіндегі Карл І жазаға ұшырап, өлтірілгені бәрімізге белгілі. Монарх политикалық тұрғыдан нейтрал болып табылады. Ол белгілі бір партия мүшесі болмайды, мемлекетті басқару кезінде белгілі бір саяси жауапкершілікті өз мойнына алмайды. Монарх үшін оның министрлері жауап береді. Діни тұрғыдан монарх протестант болуы керек және католикпен бірге тұрмыста болмауы керек.▼
 
== Мемлекет басқарудағы рөлі ==
Құқықтық жағынан британдық монарх көптеген артықшылықтарға ие. Оны корольдік прерогатива деп атайды. Бұл ерекше құқықтар орнықтырылған дәстүрлерде, конституциялық салтта белгіленген. Кей кезде бұл ережелер соттық предецедентте бекітіледі. Бұлар заң болып табылмайды және парламентке байланысты емес. Парламентпен қатынас кезінде бұл құқықтар үкімет басшысының бұйрығымен орындалады.Бұл [[премьер-министр]] болып табылады. Премьер-министр барлық заңдарды қадағалайды.Ол абсолютты вето құқығына ие. Бірақ іс жүзінде Ұлыбритания премьер-министрі вето қою құқығын [[1757]] жылдан бастап қолданбады. Монарх парламеттің құрамдас бөлігі болып табылады, бірақ парламенттің, яғни Өкілдер палатасының жиылысына тек арнайы шақырту арқылы қатыса алады. Ол парламенттің жыл сайынғы сессиясының ашылуында трондық сөз сөйлеу сөйлейді. Трондық сөз лорттар палатысында оқылады. Бұл жерге өкілдер палатысының мүшелері шақыртылады. Өкілдер палатасының мүшелері бұл сөзді орындарынан тұрып тыңдаса лордтар палатасының өкілдері орындарында отырып тыңдайды. Трондық сөз кейін әр палатада айтылып талқыланады. Бұл сөзден министрлер кабинетінің келе жатқан жылдың программасы құрастырылады. Бұл сөзді премьер-министр дайындайды. Монарх бұл тексттен бірде-бір сөзді өзгертуге қақысы жоқ. Тіпті, бір сөздеріне арнайы интонация қоюына да болмайды. Монарх өкілдер палатасын таратып, сайлаудың жаңа мерзімін бекітеді. Бұны ол тек үкіметтің келісімімен соның ішінде премьер-министрдің қолдауымен атқарылады.▼
Монарх [[Ұлыбритания парламенті|парламенттің]] құрамдас бөлігі болып табылады. Бірақ іс жүзінде [[Британ монархтарының тізімі|монарх]] заң шығару процесіне араласпайды, яғни оның [[вето]] қою құқығы жоқ. Сонымен қатар ол атқарушы билік ісіне де араласпайды. Мемлекетті [[министрлер кабинеті]] басқарады. Бұл жерде басты фигура [[Ұлыбритания Премьер-министрі|Ұлыбрританияның премьер-министрі]] болып табылады. Ал теориялық жағынан мемлекетті «Оның әміріндегі мемлекет» деп атайды.
Теория жүзінде монарх үкімет басшысын орнына тағайындайды делінген. Бірақ іс жүзінде үкімет басшысын өкілдер палатасында көпшілік дауысқа ие болған сайлана алады. Бұны сенім вотумы деп атайды. Бұған әрине жеңген партияның өкілі сайланады. Кей кездері жеңген партия бір адамды кандидат етіп бекіте алмағанда, монарх өз даусын берген. Бұндай оқиғалар 1957, 1963, 1974 жылдары болған.Үкімет монарх атынан актілер шығарады. Ол « кеңес туралы бұйрық» деп аталады. Кейін бұны құпия кеңесте қарайды. Оның ішіне тек үкімет мүшелері ғана қатыспайды. Ал бұндағы болған жағдайларды премьер-министр монархқа баяндауға міндетті.[[Сурет:EdwardII-Cassell.jpg|left|150px|thumb|Едвард ІІ]]▼
 
Монарх сыртқы саясатқа араласуға құқығы бар. Ол Британдық Достастықтың басшысы болып табылады. Ал кейбір елдерде ол генерал-губернатор ретінде танылған. Бұл тәуелсіздік алған елдердің конституциясында көрсетіліп бекітілген. Ол құқықтық тұрғыдан әскери күштің қолбасшысы болып табылады. Монарх жоғарғы әскери басшыларды сайлайды, оларға шен, атақ береді. Сонымен қатар монархтың өзі де шенге ие. Мысалы қазіргі Елизавета ІІ полковник болып табылады. Корольдің құзіретіне соғыс пен бейбітшілік туралы мәселелер, амнистия, ақтау деген мәселелер кіреді.▼
Үкіметті екі палаталы жүйе сәйкестендірілген парламент кейбір жерлерде басқарып отырады. [[Ұлыбритания]] мемлекетінің басшысы сайланбайды. Ол мұрагерлік арқылы беріледі. Бұл жерде мұрагерліктің кастильдік жүйесі қолданылады, яғни бұл жүйе бойынша билік [[Виндзор әулеті|Виндзор әулетіненде]] әкесінен үлкен баласына беріледі, егер ұлы болмаса үлкен қызына беріледі. Сонымен қатар монарх мұрагерді өзі сайлай алады. Кей кездері монарх билікті өз туысқанына да беріле беретін. Бұл XX ғасырда бір рет ғана болған.
Монархтың өзіне қатысты жеке артықшылықтары бар. Корольдік регалилерге тақ, тәжі, мантия, держава, скипетр, титул, монархқа міндетті түрде « Сіздің әміріңізбен» деп сөйлеу. Сонымен бірге корольдік сарай монарх артықшылығының бірі болып табылады. Сарай корольдің өзіне және оның жанұясына қызмет ететін қызметшілерден тұрады. Ал король туыстарының барлығының өздерінің белгілі бір титулдары бар. Ал негізгі корольдің артықшылығы парламентпен бекітілетін цивильдік қағаз,яғни бұл корольдің жеке шығындары мен оның сарайын қамтамасызь ету үшін қажет. Қазіргі кезде монархтың жеке шығындары үшін 8 млн фунт стерлинг немесе 5 млн АҚШ долларын құрайды. Монарх салық төлеумеуге құқылы, бірақ қазіргі королева Елизавета ІІ ондай артықшылықтан өз еркімен бас тартты. Монарх, тақ мұрагері және оның кейбір туыстары өздерінің жеке жылжымайтын мүліктеріне ие. Соған қоса тақтық меншік болып табылатын сарайлар, жерлерге ие болады. Бұндай меншік оларға пайда әкелуі мүмкін, бірақ оның бұл тақтық меншікті олардың сатуға құқығы жоқ. Олар сонымен қатар бағалы қағаздардың иелері, жеке меншікке иелік етуге олардың құқықтары бар. Және жеке меншіктеріне өз қалауларынша әмірлік жүргізе алады.▼
 
Барлық жазылғандардан қорытынды монарх құқық тұрғысынан көптеген артықшылықтарға ие болғанмен практика жүзінде айтылған артықшылықтар жүзеге аспайды. Бұны біз «өлі артықшылықтар» деп атауымызға болады. Монарх шығарған барлық актілер контрасигнацияға ұшырайды, яғни міндетті түрде актінің астына премьер- министрдің қолының қойылуын қажет етеді.Ол болмаса акті заңды болып танылмайды.▼
▲Ұлыбританиядағы монарх бұл ұлттардың бірлігінің символы болып табылады. Оны әлеуметтік қоғамның тұрақтылығының негізгі белгісі болып табылады. Ұлыбритания тарихында [[Монархия|монархтық]] [[Республика|республикаға]] қарсы тарихи қозғалыстар мен [[Көтеріліс|көтерілістер]] болмаған.
Монарх қарамағында Құпия кеңес болады. Бұл оның құрамында ешқандай құпиялық жоқ. Кеңес құрамына екі палатадан өкілдер, корольдің жанұясының мүшелері, епископтар, министрлер( олардың саны әр кезде әр қалай 300-400-ге дейін). Кеңес арнайы бір үлкен мейрамдарда, оқиға болған кезде жиналады. Бірақ көбіне кеңеске тек бірнеше адамдар жиналады. Және кеңес атынан монарх «кеңес туралы бұйрық » шығарады. Бұл бұйрықтармен министрлер кабинетінің шешімдері толтырылады. Кейбір сұрақтар парламентте жарияланбай тұрып, Құпия кеңесте айтылуы керек. Оған мысалы парламентті тарату, соғыс жариялау, тақтан бас тарту, күшін жойған зағдар туралы, бұрынғы колонияларға конституция сыйлау және т.б. жатады.▼
 
▲Монарх-Құқықтық жағынан британдық монарх көптеген артықшылықтарға ие. Оны корольдік прерогатива деп атайды. Оны қылмыстық, азаматтық, әкімшілік жазаға тартуға болмайды. Бірақ та тарихтан [[ағылшын төңкерісі]] кезіндегі [[Карл I (Англия королі)|Карл І]] жазаға ұшырап, өлтірілгені бәрімізге белгілі. Монарх политикалық тұрғыдан нейтралнейтралды болып табылады. Ол белгілі бір партия мүшесі болмайдыбола алмайды, мемлекетті басқару кезінде белгілі бір саяси жауапкершілікті өз мойнына алмайды. Монарх үшін оның министрлері жауап береді. Діни тұрғыдан монарх [[Протестантизм|протестант]] болуы керек және [[Католицизм|католикпен]] бірге тұрмыста болмауы керек.
 
Бұл ерекше құқықтар орнықтырылған дәстүрлерде, конституциялық салтта белгіленген. Кей кезде бұл ережелер соттық предецедентте бекітіледі. Бұлар заң болып табылмайды және парламентке байланысты емес. Парламентпен қатынас кезінде бұл құқықтар үкімет басшысы, [[Ұлыбритания Премьер-министрі|Премьер-Министрінің]], бұйрығымен орындалады. Ол барлық заңдарды қадағалайды, және де абсолютты вето құқығына ие. Бірақ іс жүзінде Ұлыбритания премьер-министрі вето қою құқығын [[1757]] жылдан бастап қолданбады.
 
▲Құқықтық жағынан британдық монарх көптеген артықшылықтарға ие. Оны корольдік прерогатива деп атайды. Бұл ерекше құқықтар орнықтырылған дәстүрлерде, конституциялық салтта белгіленген. Кей кезде бұл ережелер соттық предецедентте бекітіледі. Бұлар заң болып табылмайды және парламентке байланысты емес. Парламентпен қатынас кезінде бұл құқықтар үкімет басшысының бұйрығымен орындалады.Бұл [[премьер-министр]] болып табылады. Премьер-министр барлық заңдарды қадағалайды.Ол абсолютты вето құқығына ие. Бірақ іс жүзінде Ұлыбритания премьер-министрі вето қою құқығын [[1757]] жылдан бастап қолданбады. Монарх парламеттің құрамдас бөлігі болып табылады, бірақ парламенттің, яғни Өкілдер палатасының жиылысына тек арнайы шақырту арқылы қатыса алады. Ол парламенттің жыл сайынғы сессиясының ашылуында трондық сөз сөйлеу сөйлейді. Трондық сөз лорттарлордтар палатысында оқылады. Бұл жерге өкілдер палатысының мүшелері шақыртылады. [[Өкілдер палатасы|Өкілдер палатасының]] мүшелері бұл сөзді орындарынан тұрып тыңдаса лордтар палатасының өкілдері орындарында отырып тыңдайды. Трондық сөзсөзден кейін ол әр палатада айтылып талқыланады. Бұл сөзден [[Министрлер кабинеті|министрлер кабинетінің]] келе жатқан жылдың программасы құрастырылады. Бұл сөзді [[Ұлыбритания Премьер-министрі|премьер-министр]] дайындайды. Монарх бұл тексттен бірде-бір сөзді өзгертуге қақысы жоқ. Тіпті, бір сөздеріне арнайы интонация қоюына да болмайды. Монарх өкілдер палатасын таратып, сайлаудың жаңа мерзімін бекітеді. Бұны ол тек үкіметтің келісімімен соның ішінде премьер-министрдің қолдауымен атқарылады.
▲Теория жүзінде монарх үкімет басшысын орнына тағайындайды делінген. Бірақ іс жүзінде үкімет басшысын өкілдер палатасында көпшілік дауысқа ие болған сайлана алады. Бұны [[сенім вотумы]] деп атайды. Бұған әрине жеңген партияның өкілі сайланады. Кей кездері жеңген партия бір адамды кандидат етіп бекіте алмағанда, [[Британ монархтарының тізімі|монарх]] өз даусын бергенбереді. Бұндай оқиғалар [[1957 жыл|1957]], [[1963 жыл|1963]], [[1974 жыл|1974]] жылдары болған. Үкімет монарх атынан актілер шығарады. Ол « кеңес» туралы бұйрық» деп аталады. Кейін бұны құпия кеңесте қарайды. Оның ішіне тек үкімет мүшелері ғана қатыспайды. Ал бұндағы болған жағдайларды премьер-министр монархқа баяндауға міндетті.[[Сурет:EdwardII-Cassell.jpg|left|150px|thumb|Едвард ІІ]]
 
[[Сурет:EdwardII-Cassell.jpg|left|150px|thumb|[[Iı Эдвард]]
 
▲Барлық жазылғандардан қорытынды монарх құқық тұрғысынан көптеген артықшылықтарға ие болғанмен практика жүзінде айтылған артықшылықтар жүзеге аспайды. Бұны біз «өлі артықшылықтар» деп атауымызға болады. Монарх шығарған барлық актілер контрасигнацияға ұшырайды, яғни міндетті түрде актінің астына премьер- министрдің қолының қойылуын қажет етеді. Ол болмаса акті заңды болып танылмайды.
 
▲Монарх қарамағында Құпия кеңес болады. Бұл оның құрамында ешқандай құпиялық жоқ. Кеңес құрамына екі палатадан өкілдер, корольдің жанұясының мүшелері, епископтар[[епископ]]тар, министрлер([[министр]]лер (олардың саны әр кезде әр қалай 300-400-ге дейін). Кеңес арнайы бір үлкен мейрамдарда, оқиға болған кезде жиналады. Бірақ көбіне кеңеске тек бірнеше адамдар жиналады. Және кеңес атынан монарх «кеңес туралы бұйрық » шығарады. Бұл бұйрықтармен министрлер кабинетінің шешімдері толтырылады. Кейбір сұрақтар парламентте жарияланбай тұрып, Құпия кеңесте айтылуы керек. Оған мысалы парламентті тарату, соғыс жариялау, тақтан бас тарту, күшін жойған зағдар туралы, бұрынғы колонияларға конституция сыйлау және т.б. жатады.
 
== Сыртқы саясаттағы рөлі ==
▲Монарх сыртқы саясатқа араласуға құқығы бар. Ол [[Ұлттар достастығы|Британдық Достастықтың]] басшысы болып табылады. Ал кейбір елдерде ол генерал-губернатортәуелсіздіктен ретіндекейін танылған.де Бұлмонарх тәуелсіздік алған елдердің конституциясындаретінде көрсетіліпқала бекітілгенберген. Ол құқықтық тұрғыдан әскери күштің қолбасшысы болып табылады. Монарх жоғарғы әскери басшыларды сайлайды, оларға шен, атақ береді. Сонымен қатар монархтың өзі де шенге ие. Мысалы қазіргі [[II Елизавета|Елизавета ІІ]] [[полковник]] болып табылады. Корольдің құзіретіне соғыс пен бейбітшілік туралы мәселелер, амнистия, ақтау деген мәселелер кіреді.
 
Монархтың өзіне қатысты жеке артықшылықтары бар. Корольдік регалилерге тақ, [[Тәж|тәжі]], мантия, [[держава]], [[Асаймұса (скипетр)|скипетр]], [[лауазым]] және де монархқа «Сіздің әміріңізбен» деп сөйлеу міндетті болып келеді. Сонымен қатар корольдік [[сарай]] монарх артықшылығының бірі болып табылады. Сарай корольдің өзіне және оның жанұясына қызмет ететін қызметшілерден тұрады. Ал король туыстарының барлығының өздерінің белгілі бір титулдары бар (соның ішінде графтар, т.б.). Ал негізгі корольдің артықшылығы парламентпен бекітілетін цивильдік қағаз, яғни бұл корольдің жеке шығындары мен оның сарайын қамтамасыз ету үшін қажет.
 
▲Монархтың өзіне қатысты жеке артықшылықтары бар. Корольдік регалилерге тақ, тәжі, мантия, держава, скипетр, титул, монархқа міндетті түрде « Сіздің әміріңізбен» деп сөйлеу. Сонымен бірге корольдік сарай монарх артықшылығының бірі болып табылады. Сарай корольдің өзіне және оның жанұясына қызмет ететін қызметшілерден тұрады. Ал король туыстарының барлығының өздерінің белгілі бір титулдары бар. Ал негізгі корольдің артықшылығы парламентпен бекітілетін цивильдік қағаз,яғни бұл корольдің жеке шығындары мен оның сарайын қамтамасызь ету үшін қажет. Қазіргі кезде монархтың жеке шығындары үшін 8 млн [[фунт стерлинг]] немесе 5 млн [[АҚШ долларындоллары]]н құрайды. Монарх салық төлеумеугетөлемеуге құқылы, бірақ қазіргі королева[[патшайым]] Елизавета[[II ІІЕлизавета]] ондай артықшылықтан өз еркімен бас тартты. Монарх, тақ мұрагері және оның кейбір туыстары өздерінің жеке жылжымайтын мүліктеріне ие. Соған қоса тақтық меншік болып табылатын сарайлар,[[сарай]]лар мен жерлерге ие болады. Бұндай меншік оларға пайда әкелуі мүмкін, бірақ оның бұл тақтық меншікті олардың сатуға құқығы жоқ. Олар сонымен қатар бағалы қағаздардың иелері, жеке меншікке иелік етуге олардың құқықтары бар. Және жеке меншіктеріне өз қалауларынша әмірлік жүргізе алады.
 
== Тиісті мақалалар ==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Британ_монархиясы» бетінен алынған