| Image = [[Сурет:Tuberculosis-x-ray-1.jpg |thumb]]▼{{Infobox disease
'''ТУБЕРКУЛЕЗ''' (лат. ''tuberculum'' – төмпешік), ескіше: құрт ауру, көксау – адам мен жануарларда болатын созылмалы жұқпалы ауру. Туберкулездің қоздырғышы – [[микобактерия|микобактерияны]] (“Кох таяқшасын”) неміс микробиологы Р.Кох (1843 – 1910) ашты (1882). Туберкулез микобактериялары жіңішке, түзу не сәл иіліп келген таяқшалар, ұзындығы 1 – 10, ені 0,2 – 0,6 мкм.
| Name = Tuberculosis
==Тарихы==
▲ | Image = Tuberculosis-x-ray-1.jpg
Туберкулез ауруы көне заманнан белгілі. Ауру белгілері бұдан 7 мың жылдай бұрын [[неолит]] кезеңіндегі адам сүйегін зерттегенде табылған, біздің заманымыздан бұрын 3 – 2-мыңжылдықта египет мумияларынан анықталған. Туберкулездің клиникасы туралы алғашқы деректер 2 ғасырда өмір сүрген каппадокиялық дәрігер [[Аретей|Аретейдің]] (Aretaіos) еңбектерінде кездеседі. Одан кейін [[Гиппократ]], [[Гален]], т.б. ғалымдардың еңбектерінде де Туберкулез ауруы еске алынады. Бірақ олар Туберкулезді жұқпалы ауру қатарына жатқызбаған. Ал [[Әбу Әли ибн Сина]] өзінің “Дәрігерлік ғылымның каноны” деген еңбегінде Туберкулезді тұқым қуалайтын аурулар қатарына жатқызған. Туберкулездің жұқпалы ауру екенін бірінші рет италиялық ғалым Дж.Фракасторо (1478 – 1553) дәлелдеді.
| Caption = Chest [[X-ray]] of a patient with far-advanced tuberculosis
==Жұқпалы ауру==
| DiseasesDB = 8515
Жұқпалы аурудың тарайтын негізгі көзі – науқас адамнан түскен микробтары бар қақырық. Сау адамға ол негізінен Туберкулезбен ауырған адам түкірген қақырықтың ұсақ сұйық тамшылары арқылы не кепкен түйіршіктерін ауамен бірге жұтқанда; сирек жағдайда – Туберкулезбен ауырған үй жануарларының сүтін шикілей ішкенде, етін шала пісіріп жегенде жұғады. Организмге Туберкулез таяқшасының енуі ауруға себепші болғанымен, оның толық дамуы үшін жеткіліксіз. Адамдар Туберкулезбен бұрын науқастанып, организмнің [[иммунитет|иммунитеті]] төмендегенде, дұрыс қоректенбегенде (әсіресе мал өнімдерінің белоктары, витаминдер тапшы болғанда), санитарлық-гигиеналық жағдайлар дұрыс сақталмағанда, сондай-ақ аурумен ұзақ уақыт бойы араласқанда ауырады. Туберкулез көбінесе 3 жасқа дейінгі балаларда пайда болады, өйткені оларда ауруға қарсы иммунитет әлі де нашар дамыған, сондай-ақ жасөспірімдерде жыныстық жетілу кезеңінде пайда болады. Туберкулез негізінен тұқым қуаламайды. Туберкулезбен ауыратын адамдардың, әдетте, балалары ауру болып тумайды. Бірақ Туберкулезбен ауыратын ата-ана дер кезінде емделмесе, аурудан сақтану ережелерін дұрыс сақтамаса, дертті баласына жұқтырып, баланың Туберкулезбен ауруы мүмкін.
| ICD10 = {{ICD10|A|15||a|15}}–{{ICD10|A|19||a|15}}
==Туберкулез түрлері==
| ICD9 = {{ICD9|010}}–{{ICD9|018}}
Туберкулездің ашық және жабық түрлері болады. Ашық түрінде қақырықта Туберкулез таяқшалары болады, сондықтан Туберкулездің мұндай түрімен ауыратын адамдар өте қауіпті деп есептелінеді. Ал жабық түрінде қақырықта Туберкулез таяқшалары болмайды, бірақ дерт асқынатын болса, Туберкулездің мұндай түрімен ауыратын науқастар да ауру жұқтырады. Туберкулез таяқшалары әр түрлі органдарды, көбінесе өкпені зақымдайды. Аурудың біліну сипаты Туберкулездің түріне, науқастың жасына, организмнің жалпы жағдайына байланысты. Аурудың ортақ белгілері: дене қызуының көтерілуі, түнге қарай көп терлеушілік, ұйқының қашуы және тәбеттің нашарлауы. Науқас жүдеп, ашуланшақ келеді, жұмысқа қабілеті төмендейді. Туберкулез таяқшалары түскен жердің тінінде кішкентай төмпешіктер пайда болады. Адам организмі сауыға бастаса мұндай төмпешіктер жойылып кетеді. Кейде бұл төмпешіктердің сырты қатты затпен қоршалып, беріштенеді. Мұны [[некроз ошағы]] деп атайды. Адам организмі әлсіреп, некроз ошағына қолайлы жағдай туса, сол жерде каберна (қуыс) пайда болады. Осы қуыста Туберкулез таяқшалары дамып, кеңірдек арқылы өкпенің басқа бөліктерін зақымдайды. Мұндай науқастардың қақырығында микобактериялар мол болып, қақырыққа қан араласуы, тіпті қан кетуі де мүмкін.
| ICDO =
==Ауруды анықтау түрі==
| OMIM = 607948
Ауруды әр түрлі әдіспен анықтайды. Туберкулезді ертерек анықтау мақсатымен балаларға тері астына дәрі жіберіп, жаппай тексеру жүргізіледі (Манту реакциясы). Халықты жаппай флюорографиялық (рентгенологиялық жолмен) тексерудің маңызы зор.
| MedlinePlus = 000077
==Емі==
| MedlinePlus_mult = {{MedlinePlus2|000624}}
Туберкулезге қарсы арнайы егу (БЦЖ) жүргізіледі, ол сәби дүниеге келгеннен 3 – 5 күннен кейін іске асырылады. Ауруды емдеудің терапиялық, хирургиялық, т.б. әдістері табылып, күнделікті дәрігерлік жұмыста қолданылатын болды. Санаторийлерде емделу өте пайдалы. Қазақстанда Туберкулезге қарсы жұмысты Туберкулез мәселері ұлттық орталығы үйлестіріп отырады. Әрбір облыс орт-нда арнаулы диспансер, жергілікті жерлерде олардың бөлімшелері жұмыс істейді. Республика Туберкулезге қарсы қажетті дәрі-дәрмекпен, емдеу орындары төсек-орынмен жеткілікті қамтамасыз етілген. <ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 8 том</ref>
| eMedicineSubj = med
| eMedicineTopic = 2324
| eMedicine_mult = {{eMedicine2|emerg|618}} {{eMedicine2|radio|411}}
| MeshID = D014376
}}
'''Өкпе туберкулезі''' — бұл ''созыпмапы'' (ұзаққа созылатын), ''жұқпалы'' (тез тарайтын) ауру, мұнымен кез келген адам ауыруы мүмкін. Туберкулез көбінесе 15-тен 35 жасқа дейінгі жастарда болады, әсіресе ол СПИД-пен ауырса немесе тоя тамақ ішпесе, не туберкулезбен ауыратын адаммен бірге тұрса.
Туберкулезді емдеп жазуға болады. Соған қарамастан одан жылына мыңдаған адам өліп жатады. Алдын алу үшін де, емдеп жазу үшін де ауруды алғашқы сатысынан бастап емдеу керек. Сондықтан туберкулездің белгілерін біліп, одан сақтана білу қажет.
Туберкулез (сии.: көксау) — жүқпалы ауру, туберкулездің саңырауқүлақ бактериясы қоздырады және әр түрлі мүшелер мен тканьдерде (көбіне окпеде) және ерекше түйін-түйін болып, терінің талаурап ісуін сипаттай<ref> Пульмонология терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы: Ана тілі. 1996. ISBN 5-630-00473-5</ref>ды. Полиморфты ғылым мен оқуды қатар жүргізетін емдеу мекемесінде зерттеледі.
== Туберкулездің анағұрлым кең тараған белгілері ==
* Ұдайы жетел болады, ертеңгісін үйқыдан түрған кезде жетел қатты қинайды;
* Түстен кейін аздап ыстық кетеріледі және түнде терлеп қалады;
* Кеуде немесе белдің жогары болігі ауыруы мүмкін;
* Ауру адам біртіндеп салмағын жоғалтады және әлсіздігі күшейе түседі.
== Аурудың келесі сатысы ==
* Жөтеліп, қан түкіреді (әдетте аздап, бірақ қанның көп кететіні де болады);
* Тері бозарып, босап қалады. Терісі қара немесе сарғыш адамдардың терісі, әсіресе беті ақшыл тартады;
* Дауысы қырылдап шығады (өте қатерлі)
==Сілтеме ==
''Жас балаларда:'' жөтел кейіннен басталады. Бірақ мына белгілерге назар аударыңыз.
<references />
* Ұдайы салмағын жоғалту
* Жиі ыстығы көтерілу
* Тері түсінің бозаруы;
* Мойында (лимфа бездері) немесе іште бітеу жара (ісік) пайда болады.
Туберкулез әдетте өкпені зақымдайды, бірақ ол дененің кез келген жерінде болуы мүмкін. Жас балаларда ол менингитке ұласуы мүмкін. Тері туберкулезі де болады.
''Егер туберкулезбен ауырып қалған шығармын деп сезіктенсеңіз, жедел дәрігерге көрініңіз.'' Туберкулездің алғашқы белгісі білінісімен теріге, ''қақырыққа'' немесе ''түкірікке'' анализ жасатып, рентгенге түсу үшін емханаға барыңыз. Көптеген елдерде туберкулезге қарсы дәрілер тегін беріледі. Бұл жөнінде жақын маңдағы сауықтыру мекемесінен сұрап біліп алыңыз. Олар сізге мына 2,3,4 дәрі түрлерін ұсынуы мүмкін:
* [[Изониазид]] таблеткалары
* [[Этанбутол]] таблеткалары
* [[Рифампин]]
* [[Тиацетазон]] таблеткалары
* [[Пиразинамид]]
* [[Стрептомицин]] (шанышатын)
Бұл дәрілерді дәрігердің берген нұсқауын қатаң сақтай отырып қабылдау өте маңызды. Кемінде бұлардың екеуін бір мезгілде қабылдау қажет. (Бұл дәрілерді қабылдау кезіндегі сақтық шараларын қабылдаңыз). Дәрілерді қашан дәрігер сіздің толық сауыққаныңызға көз жеткізгенше іше беріңіз. Өзіңізді жақсы сезіне бастағаннан дәріні қабылдауды тоқтата салмаңыз. Туберкулезден толық жазылу үшін 6 айдан бір жылға дейін және одан да көп уақыт керек.
Мүмкіндігінше құрамында қуат беретін витаминдер мен протеин мол тағам түрлерін көбірек ішіңіз.
Аурудан айығуда демалыстың да үлкен маңызы бар. Мүмкіндігінше жұмыс істемеңіз және қашан өзіңіз оңалып, тәуір болғанша ештеңеге көңіл бөлмеңіз, жаныңызды жабырқатпаңыз.
Оңала бастағаннан кейін қатты шаршамауға және тым іштей ширықпауға тырысыңыз. Әрқашанда уақытыңыздың көбін демалыс пен ұйқыға бөліңіз.
Дененің басқа жеріне түскен туберкулез де өкпе туберкулезін емдегендей жолмен емделеді. Бүл жерде әңгіме мойын безінде, қарын қуысында, теріде және буындарда, мысалы, тізеде болатын туберкулез жөнінде болып отыр. Туберкулез сәбидің омыртқасына түссе, бала сал болып қалмас үшін оған операция жасауға тура келуі мүмкін.
'''Туберкулез өте жұқпалы!''' Туберкулезбен ауыратын адамдармен бірге тұратын, әсіресе балалар, бүл ауруды тез жүқтырады
''Егер сіздің үйіңізде біреу туберкулезбен ауырса:''
* Отбасы мүшелерінің бәрі туберкулинге анализ тапсыратын болсын.
* Балаларды туберкулезге қарсы прививкамен вакцина жасатқызыңыз.
* Отбасы мүшелерінің бәрі, әсіресе балалар жақсы тамақтануға тиіс.
* Туберкулезбен ауыратын адам ауырып жүрген кезінде балалардан бөлек, мүмкіндігінше жеке бөлмеде ұйықтап, жеке бөлмеде тамақтануға тиіс.
* Одан аузын жауып жөтелуін және еденге түкірмеуін өтініңіз.
* Отбасы мүшеперінің бәрінің салмағындағы өзгерістерді және туберкулездің басқа да белгілерін қадағалап отырыңыз. Жүғу қаупі жойылғанша ай сайын барлық отбасы мүшелерін, әсіресе балаларды өлшеп тұрған жөн. Туберкулез отбасы мүшелерінде өте жай және кенеттен басталады. Аурудың белгісі сәл білінісімен жедел тексертіп, бірден емдеуді бастаңыз.
'''Ауруды асқындырмай алдын алу және толықтай емделу — аурудан құлан-таза айығудың кілті.'''
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
* '''Вернер, Дэвид'''. Халыққа медициналық жәрдем көрсету жөніндегі (Анықтамалық). Қазақ тіліне аударғандар: Айымбетов М, Бермаханов А.—Алматы: "Демалыс", "Қазақстан", 1994— 506 бет.
ISBN 5-615-01453-9
Осы кітаптың кез келген бөлігін коммерциялық емес мақсатта көшіруге және таратуға басып шығарушылар арнайы рұқсат берген. '''Сол үшін оларға көп-көп рақмет!'''
[[Санат:Алғашқы көмек]]
[[Санат:Өкпе аурулары]]
[[Санат: Пульмонология]]
[[Санат: Т]]
{{stub}}
{{wikify}}
[[af:Tuberkulose]]
[[jv:Tuberkolosis]]
[[ka:ტუბერკულოზი]]
[[kk:Туберкулез]]
[[kn:ಕ್ಷಯ]]
[[ko:결핵]]
[[qu:Qhaqya unquy]]
[[ro:Tuberculoză]]
[[ru:Туберкулёз]]
[[sa:क्षयरोगः]]
[[sah:Сэллик]]
| 