Сел: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Kyrmyzy gul (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[File:A Flood on Java 1865-1876 Raden Saleh.jpg|thumb|.]]
[[File:Rapid Creek flooding 1.jpg|thumb|Австралиядағы сел]]
[[File:Flood102405.JPG|thumb|Флорида маңы селі, қазан айы 2005 жыл.]]
[[File:Trapped woman on a car roof during flash flooding in Toowoomba 2.jpg|thumb|.]]
[[File:BDF0.jpg|right|thumb|]]
'''Сел'''<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref> (''арабша сайль — жойқын тасқын'') — таулы аудандарда мұздықтардың, қардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің арнасынан асып тасуынан пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы.
*Тас аралас саз-балшықтардың таудан төмен ағыла қүлауымен сипатталатын, кенеттен басталып, барынша қарқынды өтетін мейлінше залалды құбылыс; әдетте нөсер жауындар әсерінен, кейде тау шатқалдарындағы қардың не мұздықтың жаппай еруінен туындап, шағын өзенше аңғарлары мен жылғалар бойын қуалай құлайды.
*Сел тасқыны құрамына қарай ''саз-балшықты, тастыбалшықты'' және ''сулы-тасты'' селдер болып үш түрге бөлінеді.
*Сел жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, қатты тау жыныстарын бұзып, ағаштарды түбірімен қопарып, салмағы ондаған тонналық үйтастарды ағызып әкетеді. Сел Қазақстанның [[Іле Алатауы]], [[Жетісу Алатауы]], [[Сауыр]], [[Тарбағатай]], Алтай тауларындағы [[Үлкен Алматы]], [[Кіші Алматы]], [[Қаскелең]], [[Есік]], [[Талғар]], [[Текел]]і, [[Сарқант]], тағы басқа өзендердің алаптарында жиі болып тұрады.
==Сел болған жылдар==
*[[1887]] жылы жер сілкіну әсерінен Алматы қаласында нда көлемі 440 млн. м<sup>3</sup> болатын ірі тастарды ағызып әкелген күшті, лайлы сел болды.
*[[1928]] жылы қатты нөсер жауын салдарынан Іле Алатауының терістік беткейінде 20-дан астам сел болып өтті.
*Нөсер жауындардан соң [[1921]] жылы, [[1941]] жылы Кіші Алматы, [[1950]] жылы Үлкен Алматы, [[1959]] жылы.
*Текелі өзендерінде жойқын селдер болды.
==Сел алдын алу==
*[[1963]] жылы шілде айында бірнеше тәулікке созылған ыстық аптаптың әсерінен [[мұздық]] пен қардың мол еруінен Жарсай мұздығындағы көл суы ернеуінен асып, жарты сағат шамасында [[Есік көлі|Есік көліне]] шамамен 6 млн. м<sup>3</sup> лай мен тасты ағызып әкелді.
*Сел қаупі күшті өзендерге бөгеттер салу, каналдар қазу, ағаштар отырғызу және алдын-ала болжау, халыққа хабарлау жұмыстарын ұйымдастыру сел апатының зардабын кемітетін шаралар. [[Алматы]] қаласын сел апатынан қорғау үшін 1966 жылы [[Медеу Шатқалы|Медеу шатқалында]] дүние жүзінде алғаш рет тауды бағыттап қопару әдісімен [[Медеу бөгеті]] салынды. Ауданы 40 мың км<sup>2</sup> жерге селге қарсы ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкциялық жұмыстар кешені жүргізілді. Селдің алдын алу мақсатында Қазақстанда “Қазселденқорғау” мекемесі құрылып, сел [[мониторинг|мониторингі]] ұйымдастырылған.
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
[[Санат: Геология]]
[[Санат: С]]
{{Stub:Геология}}
{{wikify}}
|