20:34, 2011 ж. маусымның 21 кезіндегі нұсқа өңдеу Niyazbek (талқылау \| үлесі) 534 edits Өңдеу түйіні жоқ ← Ескірек өңдеме		21:58, 2011 ж. шілденің 1 кезіндегі нұсқа өңдеу жоққа шығару Kyrmyzy gul (талқылау \| үлесі) 2532 edits Өңдеу түйіні жоқ Жаңарақ өңдеме →
1-жол: [[File:A Flood on Java 1865-1876 Raden Saleh.jpg\|thumb\|.]] СЕЛ (араб. сайль — жойқын тасқын) — таулы аудандарда мұздықтардың, қардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің арнасынан асып тасуынан пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы. С. жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, қатты тау жыныстарын бұзып, ағаштарды түбірімен қопарып, салмағы ондаған тонналық үйтастарды ағызып әкетеді. С. Қазақстанның [[Іле Алатауы]], [[Жетісу Алатауы]], [[Сауыр]], [[Тарбағатай]], Алтай тауларындағы [[Үлкен Алматы]], [[Кіші Алматы]], [[Қаскелең]], [[Есік]], [[Талғар]], [[Текел]]і, [[Сарқант]], т.б. өзендердің алаптарында жиі болып тұрады. 1887 ж. жер сілкіну әсерінен Алматы қ-нда көл. 440 млн. м3 болатын ірі тастарды ағызып әкелген күшті, лайлы сел болды. 1928 ж. қатты нөсер жауын салдарынан Іле Алатауының терістік беткейінде 20-дан астам сел болып өтті. Нөсер жауындардан соң 1921 ж., 1941 ж. Кіші Алматы, 1950 ж. Үлкен Алматы, 1959 ж. Текелі өзендерінде жойқын селдер болды. 1963 ж. шілде айында бірнеше тәулікке созылған ыстық аптаптың әсерінен мұздық пен қардың мол еруінен Жарсай мұздығындағы көл суы ернеуінен асып, жарты сағат шамасында Есік к-не шамамен 6 млн. м3 лай мен тасты ағызып әкелді. С. қаупі күшті өзендерге бөгеттер салу, каналдар қазу, ағаштар отырғызу және алдын-ала болжау, халыққа хабарлау жұмыстарын ұйымдастыру С. апатының зардабын кемітетін шаралар. Алматы қ-н С. апатынан қорғау үшін 1966 ж. [[Медеу шатқалы]]нда дүние жүзінде алғаш рет тауды бағыттап қопару әдісімен Медеу бөгеті салынды. Ауданы 40 мың км2 жерге С-ге қарсы ғыл.-зерттеу, жобалау-конструкц. жұмыстар кешені жүргізілді. С-дің алдын алу мақсатында Қазақстанда “Қазселденқорғау” мекемесі құрылып, С. мониторингі ұйымдастырылған. [[File:Rapid Creek flooding 1.jpg\|thumb\|Австралиядағы сел]] [[File:Flood102405.JPG\|thumb\|Флорида маңы селі, қазан айы 2005 жыл.]] [[File:Trapped woman on a car roof during flash flooding in Toowoomba 2.jpg\|thumb\|.]] [[File:BDF0.jpg\|right\|thumb\|]] '''Сел'''<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref> (''арабша сайль — жойқын тасқын'') — таулы аудандарда мұздықтардың, қардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің арнасынан асып тасуынан пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы. Тас аралас саз-балшықтардың таудан төмен ағыла қүлауымен сипатталатын, кенеттен басталып, барынша қарқынды өтетін мейлінше залалды құбылыс; әдетте нөсер жауындар әсерінен, кейде тау шатқалдарындағы қардың не мұздықтың жаппай еруінен туындап, шағын өзенше аңғарлары мен жылғалар бойын қуалай құлайды. Сел тасқыны құрамына қарай ''саз-балшықты, тастыбалшықты'' және ''сулы-тасты'' селдер болып үш түрге бөлінеді. Сел жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, қатты тау жыныстарын бұзып, ағаштарды түбірімен қопарып, салмағы ондаған тонналық үйтастарды ағызып әкетеді. Сел Қазақстанның [[Іле Алатауы]], [[Жетісу Алатауы]], [[Сауыр]], [[Тарбағатай]], Алтай тауларындағы [[Үлкен Алматы]], [[Кіші Алматы]], [[Қаскелең]], [[Есік]], [[Талғар]], [[Текел]]і, [[Сарқант]], тағы басқа өзендердің алаптарында жиі болып тұрады. ==Сел болған жылдар== [[1887]] жылы жер сілкіну әсерінен Алматы қаласында нда көлемі 440 млн. м<sup>3</sup> болатын ірі тастарды ағызып әкелген күшті, лайлы сел болды. [[1928]] жылы қатты нөсер жауын салдарынан Іле Алатауының терістік беткейінде 20-дан астам сел болып өтті. Нөсер жауындардан соң [[1921]] жылы, [[1941]] жылы Кіші Алматы, [[1950]] жылы Үлкен Алматы, [[1959]] жылы. Текелі өзендерінде жойқын селдер болды. ==Сел алдын алу== [[1963]] жылы шілде айында бірнеше тәулікке созылған ыстық аптаптың әсерінен [[мұздық]] пен қардың мол еруінен Жарсай мұздығындағы көл суы ернеуінен асып, жарты сағат шамасында [[Есік көлі\|Есік көліне]] шамамен 6 млн. м<sup>3</sup> лай мен тасты ағызып әкелді. *Сел қаупі күшті өзендерге бөгеттер салу, каналдар қазу, ағаштар отырғызу және алдын-ала болжау, халыққа хабарлау жұмыстарын ұйымдастыру сел апатының зардабын кемітетін шаралар. [[Алматы]] қаласын сел апатынан қорғау үшін 1966 жылы [[Медеу Шатқалы\|Медеу шатқалында]] дүние жүзінде алғаш рет тауды бағыттап қопару әдісімен [[Медеу бөгеті]] салынды. Ауданы 40 мың км<sup>2</sup> жерге селге қарсы ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкциялық жұмыстар кешені жүргізілді. Селдің алдын алу мақсатында Қазақстанда “Қазселденқорғау” мекемесі құрылып, сел [[мониторинг\|мониторингі]] ұйымдастырылған. ==Пайдаланған әдебиет== <references/> [[Санат: Геология]] [[Санат: С]] {{Stub:Геология}} {{wikify}}

Сел: Нұсқалар арасындағы айырмашылық