|
| қыстаулары = [[Сарыарқа|Солтүстік Сарыарқа]]
| жайлаулары = [[Сырдария]]
| торабы = www.argyn.kzcom
}}
'''Арғын''' (қырым тат. ''arğın'') — [[Орта жүз]] елі.Орта жүздің аға руы.
'''Арғын''' (қырым тат. ''arğın'') — қазақ халқының [[Орта жүз|Орта жүзін]] құрайтын алты қазақ руының (найман, қыпшақ, қоңырат, керей, уақ) бірі, түркі тайпасы. [[Алтын Орда|Жошы ұлысынан]] ([[Әмір Темір|Темірдің]] шөбересі Әбу-Саид тұсында) [[Темір әулеті|Темір]] мемлекетіне өтіп кеткен қазақтың ең үлкен тайпасы. [[Қырым хандығы|Қырым]] арғындарының билері хан сайланған кезде ханды ақ киізге көтеруге құқылы төрт бидің бірі болған.
== Тайпаның шығу тарихы ==
Арғын тайпасы — қазақтың Орта жүз құрамына кіретін ірі көне тайпалардың бірі. Олар Ертістен Торғайға дейінгі даланы, Сырдариядан солтүстік шекараға дейінгі кеңістікті, Сарысу, Нұра, Есіл өзендері бойынан Обаған көліне дейінгі алқапты ала отырып, Қазақстанның байтақ даласын мекендейді. Арғындар [[Қыпшақ руы|қыпшақтармен]], солтүстік [[Керей (тайпа)|керейлермен]], [[Уақ|уақтармен]], Ұлытау-Жезқазған аумағының [[Найман|наймандарымен]] араласа өмір сүреді. Арғындардың арасында Кіші жүздің [[Жағалбайлы (ру)|жағалбайлы]], [[тама]], [[табын]] және басқа да түрлі тарихи оқиғалардың нәтижесінде осы жерлерде орныққан тайпа өкілдері кездесіп жатады.
[[Қазан төңкерісі|Революцияға]] дейін арғындар Семей, Ақмола, Торғай, Омбы облыстарын, сондай-ақ оңтүстік аумақтардағы Түркістан, Шиелі және Тереңөзек өңірін мекендеді. Көптеген ғасырлар бойы арғын тайпасы мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысты. Кезінде Қазақстанды саяхаттаған [[Марко Поло|Марко Полоның]] мәліметі бойынша арғындарда ерекше мән беретін өзіндік бет әлпеті мен көзқарастары болған.
Арғындар мен қыпшақтардың шежірелерін зерттеу барысында олардың жақын туыстығы бар екендігі анықталды. 1881 жылғы [[Григорий Николаевич Потанин|Г.Н. Потаниннің]] жазып алған шежіресі бойынша, Арғынның үлкен ұлы Мейрамнан Куандық, Сүйіндік, Бегендік және Шегендік туады, ал оның кіші әйелі Қарқабаттан XIV ғасырда Орыс ханның әскерін басқарған Болатқожа Қаракесек туады. Тарақтыдан туған Қаракесектің немере қызы барлық арғындарға басшылық етеді (арғынның ноқта ағасы). Арғынның үшінші әйелінен тағы төрт ұл: Ақсопы Тобықты және Қанжығалы ұрпағымен, Қарасопы (Бәсентиін және Қарауыл ұрпақтары), Сарысопы (ұрпағы Атығай), Тәнбісопы — одан Сарыжетім және Шақшақ ұрпақтары (жоғарғы шекті және төменгі шекті) туады. Үшінші әйелінен туған балаларды жеті момын деп атайды.
[[Тобықты]] және [[бәсентиін]] тармақтары арғын тайпасының шығыс бөлігін құрайды. Бәсентиіндер [[Павлодар|Керекулік]] Ертіс жағалауы алқабын мекендейді. Ғалымдардың ортақ пікірі бойынша бәсентиін — Бесбалық орталығы болған Ертістен Жоңғарға дейінгі аумақты мекендеген ежелгі [[басмыл]] тайпасының ұрпақтары. 744 — 745 жылдары олар ұйғырлармен одақтас бола отырып, шығыс түрік қағанатына қарсы шығып, талқандады.
Арғынның солтүстік тармақтары «[[Атығай|Он екі Дәуіт ата Атығай»]], «Атығай-[[Қарауыл руы|Қарауыл]]<nowiki/>» деп те аталады. “Ақтабан шұбырындыда” Сыр бойынан ығысып, Көкшетау, Қызылжар, Омбы өңіріне келіп орын тепкен. [[Петропавл|Қызылжар]] (Петропавл) бекінісі салынған (1755) жерде бұрын Атығай руынан Дәулетбек байдың (Даңқойдың) ауылы отырған. Ш. Уәлиханов Абылай ханның тұтқын қырғыздарды Атығайдың арасына қоныстандырған соң олар Атығайға Байқырғыз, Жаңақырғыз, Сару, Құсшы қырғыз атасы болып сіңісіп кеткенін жазады.
[[Қаракесек (Арғын)|Қаракесектерде]]: «Біз қаракесек шормыз, Тәңірден де зормыз», — деген мәтел болды. Бұлай өзін-өзі танытуы XIV ғасырда қаракесек тайпасы Орыс-ханның басқаруының соңына дейін Шағатай, Темір және Тоқтамыш ұлыстарына қарсы күресі кезінде Ақ-Орданың негізгі әскери күшін құрағанына байланысты еді.
Мәтелде шор сөзі кездеседі. Мүмкін алтай [[Шорлар|шорлары]] мен қаракесек шорлары ерте заманда бір тайпаны кұраған болар.
[[Тобықты]] тайпасы Шыңғыстау тауында және Шаған өзенінің етегінде мекендеді. Олардың мекендеген аумағы шығыстағы Ертіске дейін, батыстағы Бақанас өзеніне дейін, оңтүстіктегі Аягөзге дейін жетті. Тобықты сондай-ақ Тоқырауын өзенінде, Балқаш көлінен солтүстікке қарай өмір сүрді.
[[Қанжығалы руы|Қанжығалы]] тайпасы [[Павлодар|Керекулік]] Ертіс жағалауы шекарасынан Ақмолаға дейін, оңтүстік-шығыста Баянауыл ауданына дейін, солтүстік-батыста Көкшетауға дейінгі дала кеңістігін алып жатады. Олардың негізгі тұрғылықты жері Ерейментау, Қоржынкөл, Қойтас, Ақкөл, Шақшан. Қарауыл мен атығай тайпасы барлық Көкшетау төңірегі бойынша орналасқан, солтүстікте Петропавлға дейін, ал шығыста Ертіске дейін жетеді. Сарыжетім Есіл өзені алқабынан Обаған көліне дейін, шақшақ — Торғай өзені сағасынан Тосынқұм құмдақ жер шекарасына дейін мекендейді. Оларды «екі шекті арғын» деп атайды: жоғарғы шекті — шақшақ және төменгі шекті -сарыжетім, тайпаның таңбасы жүзі жоғары және төмен қараған жебе түрі. Қуандық тайпасы Ақмола даласында, Сарысу, Атасу, Нұра, Есіл өзендері алқабында, Ақтау, Ортау, Қызылтау тауларында, Теңіз және Қорғалжын көлдері жағалауында өмір сүреді.
[[Сүйіндік (Орта жүз)|Сүйіндік]] руының тұрғылықты жері Баянауыл ауданы, Шідерті, Өлеңті, Ащылы, Қызылтау, Балағаш өзендерінің алабы. Арғындар осы жерлердің ежелгі замандардан бері байырғы тұрғындары болып табылады. Арғындар батыс ғұндар одағының (юебань) құрамында болды, кейіннен олар қыпшақ пен оғыздармен бірге Батыс-Түрік қағанатының негізін құрады. Арғын (арғұн) атауында арұғғұн — таза ғұндардың ежелгі ғұн одағының эпонимі сақталған. [https://books.google.kz/books?id=XHhoCwAAQBAJ&pg=PA44&lpg=PA44&dq=%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%B3%D1%83%D0%BD%D0%BD%D1%8B&source=bl&ots=uoxHKVODV1&sig=ACfU3U1YWEk6Oo-7Qg8oMlMqueHcg6rGzg&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%B3%D1%83%D0%BD%D0%BD%D1%8B&f=false Деректерге] сәйкес ғұн тайпасының құрамында [[Ақ ғұндар|ақғұн]] және [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%82%D1%8B#:~:text=%D0%9A%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%B8%D0%BB%D0%B8%20%D0%9A%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B0%2D%D1%85%D1%83%D0%BD%D1%8B%20%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F,%D0%B3%D0%BE%D1%80%20%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0. қарағұн] атанған тайпалар болғаны белгілі. Ғұндарда ақ және арұғ синоним сөздері (аудармасы — таза), дегдар тұқым дегенді білдіреді. Аса көне арұғ (арық) сөзі бүгінгі біздің уақытымызда да торғайлық қыпшақтар мен жалайыр тайпасында да арық-тыным атауында сақталып келеді. Ақ-найман, ақ-қаңлы тайпаларының атаулары да олардың ерекше жағдайы туралы айғақтайды. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша ғұндар мен оғыздар шығу тегіне қарай тұтас бір халық, ал арғындар олардың ұрпақтары болып табылады. Қазақ халқының аңыз-әңгімелері бойынша арғындар мен қыпшақтар өз араларында тумалас ағайындар, түп тамырымен ғұн-қаңлылардан бастау алады.
[[Батыс Түрік қағанаты|Батыс-Түрік қағанаты]] дәуірінде қыпшақтар, оғыздар, арғындар мен қарлұқтардың ортақ шекаралары болған ([[Махмұд Қашқари|Қашқари]], I, 399). Арғын атауы бар тайпа түркімендерде де бар. Кезінде олар Самарқандқа иелік етуге ниеттері болған (Дәулетшах, Бруно басылымы, 364). Марко Полоның дәлелдеуі бойынша арғындар Алтайдан батысқа дейінгі даланы жайлаған. Ертістен батысқа дейінгі аумағы, Шыңғыс жотасы мен Қарқаралы тауларын қоса алғанда, Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің ([[Алшын]]) иелігі құрамына кіретін.
XIII ғасырда арғындар қыпшақтармен, алшындармен, үйсіндермен, қоңыраттармен және наймандармен бірге «алты арыс [[алаш]] елі» бірлескен одақ ретінде Ақ Ордаға енді.
== Генетикалық қоры ==
Арғындардың тоғыз руының Y-хромосома маркерлеріне жүргізілген генетикалық зерттеулер арғын ата-бабаларының гендік қорында Y-гаплогруппасы G1 (арғындардың 67%-ы G1-M285 гаплотопына кіретін гаплотиптердің тасымалдаушылары) және аталық тегі бойынша үнді-иран халықтарына генетикалық жақындығы анықталды.
Арғындарда G1-ден басқа С2 (9%) және R1a1a (7%) топтары да бар, С2-нің пайда болуы моңғолдардың әсерімен байланысты, ал R1a1a-ның пайда болуы екі себеппен байланысты болуы мүмкін: біріншісі M417 деп белгіленген, басқасы Z2125 Ауғанстандағы қырғыздар мен пуштундар арасында (> 40%), Иран мен Кавказдың кейбір популяцияларында (>10%) және қазақтарда (1,5%) кездеседі;
Екін
шісі M780 деп белгіленген және Оңтүстік ( Үндістан , Пәкістан , Ауғанстан , Гималай ) және Батыс (Иран ) Азияда, сонымен қатар қазақ ың Сқопыкөп руында (Бабн) табылған.
== Қазақтардың құрамындағы арғындар ==
== Қырым татарларының құрамындағы арғындар ==
Қырым арғындарының билері хан сайланған кезде ханды ақ киізге көтеруге құқылы төрт ру билерінің бірі болған. Танымал қырымтатар арғындарының бірі – [[Тоғай бей|Тоғай би]] (бей).
== Башқұрттардың құрамындағы арғындар ==
[https://ba.m.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D2%AB%D3%99%D1%80%D0%B3%D3%99%D0%BD Үсәргән] тайпасының [https://ba.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D2%AF%D1%80%D0%B5_(%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%83) Бөрі] руының шежіресінде арғынның рулық тармағы кездеседі . Олардың шежіресі қазақтың арғын руынан бастау алады. Үсәргән-арғындар өздерін шыққан тегі бойынша қазақпыз деп есептейді.17 ғасырда башқұрттардың арасында қалып, башқұрттарға айналған.
== Хакастардың құрамындағы арғындар ==
Арғындар хакастардың [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B хызыл] ( қызыл ) субэтникалық тобына кіреді және улуг (ұлы) арғын және кічіг (кіші) арғын [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BE%D0%BA сеоктарына] (руларына, тармақтарына) бөлінеді .
== Қоныстану аймақтары ==
| 