Сократ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Сократ''' ([[грек тілі|грекше]]: '''{{Polytonic|Σωκράτης}}''' c. [[470 BC|469 / 471 BC]]–<!--PLEASE SEE TALK BEFORE CHANGING FOLLOWING DATE-->[[399 BC]]<ref name="enc1911" />), — [[Классикалық Грекия|ежелгі грек]] [[пәлсапапәлсапашы|пәлсапашысы]]шысы. [[Батыс пәлсапасы]]ның негізін қалаушылардың бірі болып есептелетін<ref name="enc1911" /> ол [[Платон|Платонға]]ға қатты ықпал жасап, оның әсері [[Платон|Платонның]] шәкірті болған [[Аристотель|Аристотельгеде]]ге де етті. Сократтың ілімі қазіргі заман пәлсапасының маңызды бөлігі болып қалып отыр.

Ол [[этика]] саласына жасаған үлесімен белгілі, [[Сократтық мысқыл]] және [[Сократтық әдіс]] атты ұғымдар оның атымен аталған. Сократтық әдіс әлі де түрлі пікірталастарда жиі қолданылатын құрал болып отыр, ол құралды мәнісі мынада: түрлі-түрлі сұрақтар тек жауап алу үшін ғана емес, қатысып отырғандарға қарастырылып отырған мәселенің түп-тамырына үңілу үшін де қойылады. '''Сократ''' [[эпистемология]] және [[логика]] салаларына да маңызды үлестер жасап, [[батыс пәлсапасы]] мықтап орналасқан негізді қалады.

Сократтың өзі ешқандай пәлсапалық шығармалар жазбаған. Біздің бұл кісі туралы білетініміздің барлығы оның замандастары мен шәкірттерінің жазып қалғандарынан алынған. Олардың ішіндегі ең маңыздысы — [[Платон]], сонымен [[Ксенофонт]], [[Аристотель]] және [[Аристофан|Аристофанның]]ның еңбектерінде де көп мәлімет берілген.<ref>Сонымен бірге кезінде Сократқа телінетін диалогтар (''Sőkratikoi logoi'' деп аталатын) жазған басқа да жазушылар болған, мысалы [[Антисфен]], [[Аристипп]], [[Критон]], [[Федон]]. Платонның солардың алғашқысы болмағаны анық.</ref> Сократтың «шынайы» тұлғасын қалпына келтірудің қиындығы — осы шығармалар тарихи шығармалар емес, пәлсапалық немесе көркем шығармалар ретінде жазылған. Оның үстіне ол дерек көздері өздерін тарихи сенімді деп сөз бермейді. Мынаны Сократ жазған деген ешбір шығарма белгілі болмағандықтан, тарихшылардың алдында тұрған қиын міндет — осы шығармаларда айтылғанды бағалай отырып, Сократтың өмірі мен үйреткен ілімін дұрыс сипаттай алу.

Жалпы алғанда, [[Платон|Платонның]] жазбалары '''Сократтың''' өмірі мен пәлсапасы туралы сенімді және мәліметті мол беретін дерек көзі ретінде қарастырылады.<ref>Бұны растайтын бірнеше жайт бар. Біріншіден, Сократ барлық деректерде ойшыл ретінде сипатталады. Сондықтан оның айтқан тәлімін әскери адамға қарағанда өзі сияқты басқа бір ойшылдың (мысалы, Платон) жақсырақ түсіне алатыны ақылған қонымды. Екіншіден, Ксенофонттың еңбектерінде Сократ бір төңкерісші немесе [[Афины]] қаласына қауіп төндіретін адам ретінде сипатталады, бірақ бұны растайтын деректер жоқ. Платон бейнелейтін Сократтың өмірі шындыққа жанасымдырақ сияқты (May, ''On Socrates'').</ref> Басқа шығармалармен салыстыра отырып, Сократты жай ғана Платон ойлап шығарған тұлға деуге келмейді. [[Ксенофонт]] пен [[Аристотель|Аристотельдің]] куәліктері мен Аристофанның ''[[Бұлттар]]'' комедиясындағы кейбір бөліктер Сократтың шынайы бейнесін қалпына келтіруге көмектеседі.

[[Аристофан|Аристофанның]] «[[Бұлттар]]» комедиясында Сократ өзінің шәкірттеріне алған қарызды қалай төлемей қлюға болатынын үйрететін алаяқ ретінде бейнеленген. Алайда Аристофанның шығармаларының көбі пародия ретінде жазылған, сондықтан оларда айтылғанды тіке мағынасында түсінуге болмайды.

Сократтың нендей кәсіппен айналысып күн көргені белгісіз. [[Тимон|Тимонның]]ның және кейінгі дерек көздерінің айтуынша Сократ әкесінен [[тас қалаушылық]] өнерін үйренген.

Сократтың ешқашан ешқандай кәсіппен айналыспағанына меңзейтін деректер бар: [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] «Симпозиум» деген шығармасында Сократ өзінің бар уақытын ең маңызды кәсіп немесе өнер деп қарастыратын нәрсеге, яғни пәлсапаны талқылауға бағыштайтынын айтады. [[Аристофан]] «[[Бұлттар]]» комедиясында '''Сократты''' тәлім бергені үшін ақы алады деп суреттесе, Платонның «[[Апология]]» және «[[Симпозиум]]» атты шығармаларында және Ксенофонттың шығармаларында Сократ өзінің берген тәлімі үшін ақша алғанын жоққа шығарады. «Апологияда» Сократ егер мен ақы алатын ұстаз болсам неге сонша кедеймін деген уәж айтады.

Платонның бірнеше диалогтарында Сократтың әскери қызмет атқарғаны туралы айтылады. Сократ өзінің үш жорықтың кезінде: [[Потидея]], [[Амфиполь]] және [[Делий]] жорықтарында әскерде болғанын айтады. «Симпозиумда» [[Алкивиад]] Сократтың [[Потидея]] және Делий шайқастарында көрсеткен ерлігін, Потидеяда Сократ өзін өлім аузынан аман алып қалғаны туралы айтады. Сократтың Делийдегі ерекше қызметі «[[Лахет]]» диалогында Лахет деген қолбасшы егжей-тегжейлі айтып береді. «Апологияда» Сократ өзінің соттағы көріп отырған қиындықтарын әскери қызметімен салыстырып, менің өлімнен қорқып өз пәлсапамнан бас тартуым жауынгердің өлімнен қорқып, шайқасты тастап қашуымен бірдей болар еді деп салыстырады.<ref> Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref>