Шииттер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''Шииттер''' - Исламдағы шииттік бағыт Мухаммед пайғамбардың жалғыз мирасқоры, мүсылма...
(Айырмашылық жоқ)

15:13, 2011 ж. шілденің 5 кезіндегі нұсқа

Шииттер - Исламдағы шииттік бағыт Мухаммед пайғамбардың жалғыз мирасқоры, мүсылман уммасын басқаруға лайықты имам ретінде төртінші "тақуа халиф" Эли мен оның үрпақтарын ғана мойындайтын мүсылмандардың басын біріктіреді. "Шиа" араб тілінен аударғанда топ, партия, жақтаушылар, көмекшілер деген мағынаны білдіреді. Бүл ағым - көптеген бағыттарға бөлініп кеткен өте бытыраңқы ағым. Шииттердің жіктелуі діни-саяси көшбасшылық мәселесіне байланысты қақтығысулар, алауыздықтар нәтижесінде жүріп отырды. VII ғасырдың өзінде-ақ шииттер ішінде екі бағыт - байыпты және радикал (шектен шыққан) шииттер қалыптасқан болатын. Олар біраз уақыт өткен соң түбегейлі өзгеріске үшырады. Шииттердің діни доктринасының негізін қалаған Абдулла ибн Саба деп есептеледі. Ол радикал шииттердің көшбасшысы болған (VII ғасырдың орта шені). Оның есімімен әрбір пайғамбардың, соның арасында Мүхаммедтің де "рухани өсиет хатын қабылдаушысы" (васи) болатындығы туралы идея байланыстырылады. Әлиді васи, яғни пайғамбардың орынбасары деп жариялау оның тегінің таңдаулы екендігіне баса назар аударады. Әлидің көзі тірісінің өзінде-ақ оның айналасын- дағылардың ішінде оны қүдайдай көріп, пір түтқан адамдар кездескен. Сондай адамдардың біразын исламды теріс сенімдерден сақтау мақсатында Әлидің өзі тірідей өртетіп жіберткен жағдайлар да болған. Шииттердің діни ілімінің рәсімделу кезеңі Аббасидтер әулетінің орнығу уақытымен, яғни VII ғасырдың соңынан VIII ғасырдың ортасына дейінгі дәуірмен анықталады. Оған қастандық жасалғаннан кейін жараланып өлген Әлидің қасіретінің культі және Кербалада 680 жылы өлтірілген оның баласы Хусейннің тартқан азабы - шииттердің діни ағымға айналуына әкелген факторлар еді. Шииттер де барлық ислам жолын үстанушыларға ортақ бастау - Қүранға иек артады. Рухани билікті Әлидің мүрагерлігіне беру туралы жалпы қағидат - имамат (қауымның жетекшілері) о бастан берілген, оны арнайы бекітуге болмайды. Нәтижесінде заңды талапкерді анықтау барысында өте күрделі, кейде, тіпті шешілместей мәселелер туындап отырған еді. Әрбір шииттік имам қайтыс болғаннан кейін оның орнын кім басатындығы туралы алауыздық басталып кететін, сөйтіп Әлидің үрім-бүтақтарының әрқайсысы өз тарапынан билікке келетін адамның мүддесін қорғайтын. Билікті берудің қағидатына қатысты көп түрлі түсініктер болғанымен де, шииттік ортада Эли әулетінің мүсылман қа- уымында билік етуге тікелей қүқы барлығын бүлжымайтын қағида деп таниды. Шииттер сунниттер сияқты Суннаны мүсылман дін ілімінің екінші көзі, бастауы деп есептейді. Өздерінің аңыздарын шииттер өдетте ахбар (хабар, мәлімет) деп атайды. Олар Мухаммед пайғамбардың замандастарының - Әлидің қарсыластарының қалдырған аңыздарын жалған деп мойындамайды. Шииттік ахбарлар сунниттік ахбарлармен салыстырғанда кейініректегі ахбарлар болып табылады. Олардың өзіндік канондалу үрдісі Х-ХӀ ғасырларға тие- сілі. Мүсылмандардың қасиетті аңыздарын жинаушы шииттік діндарлар арасынан Мухаммед өл-Кумми (903 ж. өлген), әл-Кулайни (939 ж. өлген), Мухаммед ат-Тусидің (1067/8 ж. өлген) аттары әйгілі. Шииттерде сунниттерге қарағанда қасірет шеккенді, азап тартқан жанды пір туту кең тараған. Дін жолында азаптану идеясына, Эли мен оның баласы Хусейннен басталған шииттік имамдардың біраз қайғылы тағдырларына шииттер баса назар аударады. Аңыз бойынша Әлидің сүйегі жерленген Неджеф қаласы, "үлы азап тартушы" Хусейннің көмілген жері деп есептелетін түста ор- наласқан Кербаладағы (Ирак) мешіт - шиитгердің киелі орындары больш есептеледі, сонда олар қажылық жасайды. Шииттер табынатын тағы бір жерлер - Ирандағы Кум мен Мешхед қалалары. Шииттік тәжірибеде кең орын алған қағидат тақия (байқампаздық, естілік, ақылдылық) - "өз сеніміңді ақылмен жасырып-жабу" қағидаты, яғни адамның жеке басының қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайда, әлде жамағаттың ортақ мүддесін көздеу мақсатында өз дініңе, сеніміңе берік бола түра, іс жүзінде - оған қарсы келетін нәрселер жасау мен айтуға рүқсат етіледі. Шииттер мүндайға жайдан-жай жол беріп отырған жоқ. Өйткені олар - өз тарихында саны жағынан аз болып, біраз қысым көрген жандар.

Шииттік секталар

Шииттер өз араларында жиырмаға жақын секталарға бөлініп кеткен. Солардың ішіндегі ірілері: кайсаниттер, зейдиттер, имамиттер, "шеткі" шииттер және исмаилиттер. Шииттер арасында Әлидің үлдары Хасан мен Хусейннің ажалынан кейін кайсаниттер бірінші болып бөлек шықты. Олар Мухаммед ибн әл-Ханафияны (700 ж. шамасында өлген) имам деп жариялады. Шииттердің көп бөлігі бүл сайлаудан бас тартты. ӨйткеніМухаммед ибн әл-Ханафия пайғамбардың қызының баласы емес еді. Кайсаниттер шеткі шииттерге жатады. Олар өздерінің мойнына "жазықсыз өлтірілген" Хусейн үшін кек қайтаруды көздеген. Сондай-ақ ислам сеніміне жат болып саналатын рухтың бір денеден екінші бір денеге өтуі туралы сенімді енгізгендігі үшін кәпірлер деп саналған. Кайсаниттер Мухаммед ибн әл-Ханафияны Мүхаммедтің пайғамбарлығының отын Эли арқылы қабылдаушы және киелі білімге иегер деп жариялады. Мухаммед ибн әл-Ханафияның өлімінен соң оның ізбасарлары бірнеше секталар мен бағыттарға бөлініп кетті. Кайсаниттер қауымдары IX ғасырдың ортасына дейін тіршілік етті. Зейдиттік ағымның негізін салушы - Хусейннің немересіЗейд ибн Эли болып табылады. Өздерінің көзқарастары түрғысынан сунниттерге ең жақын шииттік ағым болып саналады. Олардың негізгі мақсаты Эли әулетінен тараған имам басқаратын теократиялық мемле¬кет қүру болды. Зейд - Әлидің шөбересі, бесінші имам деп танылды. Зейдиттер Иранда, Иракта, Хиджазда, сол сияқты Иеменде де орналасқан. Аталған жерлерде олар терең тамыр жайып, өздерінің мемлекеттерін құрды. Зейдиттердің жоғары билік туралы іліміне сай, имаматқа келуге тек қана "Пайғамбар әулетінің" ғана құқы бар, яғни, имамат тек Фатимадан және оның үрпақтарынан бастау алуы тиіс делінеді. Өйткені оның үлкен үлы - Хасанның болсын, кіші үлы - Хусейннің болсын үрпақтарының билікке бірдей қүқы бар. Зейдиттік қауымдар біздің уақытымызға дейін жеткен және қазіргі таңда Йемен Араб Республикасының ресми мәзһабы болып табылады. Мүсылманшылықтың тарихына өшпес із қалдырған шииттердің басқа бір бағыты - исмаилиттер болды. Олардың тарихы өзінің бастауын VIII ғасырдың ортасынан алады. Шииттер арасындағы кезекті жарылыс алтыншы имам Джафар ас-Садықтың рухани билігін иемдену мәселесіне қатысты болды. Ол өз үлы - Мүса әл-Казимді өз орнына ізба- сар деп, имамиттік "баспалдақтың" жалғастырушысы ретінде тағайындап кеткен еді. Джафар ас-Садықты таңдауын оның үлкен үлы Исмаилдың жақтастары қабыл алмады. Имаматтың Исмаилдың үрпақтарында қалуын жақтағандар исмаилиттер деп атала бастады. ¥станымдары түгелдей исламға қайшы болды. Олар діни үкімдер қара халық үшін арналған, ал ғалымдар қүлшьшық жасамаса да болады дейді. Қүран аяттарының сыртқы мағынасы емес ішкі мәніне үңілу қажет деп санап, дінді бүрмалауға жол берді. Қазіргі танда Сирия, Үндістан және Иранда осы бағытты үстанушылар бар. Шииттер әлемдегі бүкіл мүсылман қауымының он пайызға жуығын қүрайды. Исламның бүл бағытын Иранның түгеліне жуығы,Ирактың жартысынан көбісі,Әзірбайжан, Ливан, Йемен және Бахрейн мүсылмандарының елеулі бөлігі үстанады. Қазақстанда шииттікті әзірбайжан үлт өкілдерінің өте аз бөлігі үстайды.[1]

Пайдаланған әдебиет

  1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3