Бекболат Қазыбекұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''Бекболат Қазыбекұлы''' (Бекболат би) (1714-1790 жылдары) атақты Қаз дауысты Қазыбек бидің баласы. Жас ...
(Айырмашылық жоқ)

12:17, 2011 ж. шілденің 9 кезіндегі нұсқа

Бекболат Қазыбекұлы (Бекболат би) (1714-1790 жылдары) атақты Қаз дауысты Қазыбек бидің баласы. Жас кезінен өкесіне еріп билік мөслихатына көп қатысқан. Өкесі Қазыбек жөне Төле би, Өйтеке би тағы сондай кара қылды как жарған өйгілі өділ билер, хандар, бектер, сүлтандардан көп төлім-төрбие алған. Ол өсіресе Абылай хан сарбаздары арасында өзінің шешен, тапқырлығы, өбжіл, алғырлығы, батырлығымен зор беделге ие болған. Абылай ханның өскери істер, жорык-жортуыл кезіндегі кеңесшілерінің бірі. Сондықтан да Абылай хан оған ерекше сенім білдіріп, шиеленіскен қиын дауларға қауіпті шапқын- шы жауларға жүмсап отырған. Бекболат бидің ол сапарлары сөтті болып, үлкен абыроймен оралған. Өкесі қартайған шағында Бекболатқа билік тізгінін берген. Ол өкесінің билік, шешендік дөстүрін жалғастырып, елге өзінің адалдығымен, адам- дығымен бар ықылас-зейінімен қызмет еткен. Бекболат та өкесіне үқсап өсіп-өнген, өнегелі-төрбиелі дөстүрлі отбасы қүрған, ақылшы аға болған азамат. Оның бөйбішесінен тоғыз үл, тоқалынан бір үл (Тіленші) бір қыз туған. Бөрі де шетінен ығай мен сығай, шаруаға мықты, сөзге шебер, ісмер боп өскен. Ел арасында мынадай аңыз бар. •к гк "к Бекболаттың жас кезі екен. Бір жолы Абылай хан оны үлкен бір дауға жүмсапты. Алшынның билері игі жақсылары оны күтіп алады. Өңгіме сөзге салып көреді. Бекболат өкесі Қаз дауысты Қазыбекке үқсап, шешен сөйлеп отырады. Кіші жүздің биі: - Мүны сөзден жеңе алмайды екенбіз. Өзі кара суша ағып түр екен. Ишара, түсінігін байқап көрейік депті де: - Екі қолын айқастырыпты. - Бекболат "қүп болады", депті. Анау: Қолын сермеп-сермеп қояды. - Бекболат "күп болады" депті. Анау: Екі қолын түйістіріпті. - Бекболат "Қүп болады" депті. Енді Бекболат: Он саусағын көрсетіпті. — Алшынбай "қүп болады" депті. Екі жағы "дау шешілді" деп, таркасыпты. Бекболат жігіттерімен елге келеді. Абылай хан өуелі Бекболаттың қасына еріп барған жігіттерді шақы- рып сүраса, олар: - Біз ешнөрсесіне түсінбедік. Ол елдің биі қолымен ишара қылды. Бекбо¬лат "қүп болады" деп отырды, - дейді. Бір жігіт: - Өзінен сүраңыз, - деп Бекболатты ханға шақырып келеді. Сонда Абы-лай: - Дау шешімін тапты ма? - деп сүрайды. - Дау тез шешілді, - дейді Бекболат.- Көп айтыс-тартысқа бармадык. Ол елдің биі: - Екі қолын айқастырды - бүл оның алысуға жараймын дегені еді. Мен "күп болады, мен де дайынмын" дедім. Ол: - Екі алақанын жүмып-ашты. Бүл оның: Ашсам - алаканымда, жүмсам - жүдырығымда, татуласайык дегені еді. Мен "күп болады" дедім. Ол: - Қолын сермеп-сермеп ишара қылды. Бүл оның; - Ңылыш сенде де бар, менде де бар, кылыш сермемей-ақ қояйық, - дегеі еді. Мен оған да "қүп болады" дедім. Ол: - Екі қолын түйістірді. Онысы: қүшақтасып дос болайык, - дегені еді Мен "күп болады" дедім де, оган он саусағымды көрсеттім. Мүным: - Олай болса, он күн ішінде тарту-таралғынмен Абылай ханнын алдыні бар, - дегенім еді. Ол "күп болады" деді. Мінекей хан тақсыр. Ол дау осылаі бітті. Енді Алшын аулынын адамдарын күтіңіз, кешікпей келіп қалар, - депті Бекболат би. Үмбетей жырау Тілеуүлы (1706-1778) өзінің замандастары Бүқар жырау, Жиембет жырау, тағы біркатарымен Абылай хан сарайында біраз жыл билік қызмет аткарысады. Қаздауысты Қазыбек би қартайып баласы Бекболатқа билік орнын табыс еткенде, Үмбетей жырау Бекболат бидің сарай ақыны болады. Сол кезде ол Бекболатқа талай ақыл-кеңес берген. Мынау төмендегі сол ақыл, нақылдардың бірі екен: Үмбетей жыраудың Бекболат биге айтқаны:


Мен пайгамбардан бастасам, - Өңгімеге кетермін, Едігеден бастасам, - Ертегіге кетермін. Келтесінен қайырсам - Сөз түбіне жетермін. Енді сізге не дермін: Бай болмаган бай болса, - Жайламаган сай қоймас, Би болмаган би болса, - Айтылмаған сөз қоймас, Хан болмаган хан болса - Ңанамаған ел қоймас. Баласын мақтар бас жаман, Қатынын мақтар қас жаман. Алыстагы дүшпаннан, Аңцып жүрген дос жаман, Бір бие бітпей бие болмас, Бір түйе бітпей түйе болмас, Өз малын кізнеген, Кісі малын іздеген, Түбінде өз малына ие болмас!


Бекболат бидің картайган шагында сол өңірдегі аргындар жиналып оған барыпты: - Өзіңіз болса қартайдыңыз, енді орныңызга қай балаңызды қоясыз? Бекболат "Қайсы балама билікті берсем екен" деп біраз ойланып отырып қалады. Онысы тоқалынан туған Тіленшіні атайын десе, қасында отырган адуынды бөйбішесінен бата алмаганы еді. Осы жагдайды сезе қойған шы- мылдық ішінде отырган Тіленшінің қарындасы шымылдықты түріп тастап: - Қаракесек он екі ата арғынды Бекемай балалары билеп келді. Енді Бекемай шешем тізгінді берсе несі бар? Атамыздың Бекемай шешемнен қорқатын несі бар?! Тоқалдан туды демесе, Тіленші жанның ел билемейтін несі бар?! - депті де, шымылдықты қайта жауып қойыпты. Кыздың бүл сөзіне үйдегі үлкен-кіші бөрі елең ете кал ад ы. Темен қарап көзін жүмып ойланып отырган Бекболат аксакал басын көтеріп көзін ашыпты: - Бала дүрыс айтады. Менің де сол немеден үмітім бар еді. Өзі кайда жүр екен? Бөйбішесі мүны жақтырмаган сыңай білдіріпті: - Ел билеу жүмысымен ісі жоқ, сол немені кайтесің? Қойшы-колаңмен ойнап, қаңгып жүрген-ді. Бекболат - Бөйбіше, ана бір күні түс көріп едім, саған соны айтайын. Түсімде осы үйдің боз інгені боталапты. Тура өзіне үқсаған ақ бота екен деймін. Сол ақ ботаны Тіленшіге бөсіре етіп беріппіз. Өлгі ақбота бір шөгіп, бір түра береді. Мүнысы несі дейміз? Ояна кетсем түсім екен. Оны өзімше былай жорыдым: билікті Тіленшіге береді екенбіз. Ол неме елді бір бүзып, бір түзеп, ақырында тура жолға салады екен... Шақырыңцаршы өзін мұнда? Осы кезде Бекболат- тың есік жақта жүрген күтуші жігіті: - Жылқы суғаруға кетіп еді, мен казір шақырып келейін. - Ол өрістегі жылкыға карай шаба жөнеледі. Жылкы суғарып, өргізіп, жылкышылармен асыр салып, жарысып ойнап жүрген Тіленшіге барады: - Сені би атам шақырып жатыр. Үйде бір топ кісілер отыр. Сені би сайламақшы, тез жүр? Тіленші өкесінің шақыруымен барса, кісілер ет жеп, бата қылып жатыр екен. Бөрі "жогары шық, Тіленші?" деп жатады. Бір қария: - Өкең болса қартайды, сен болсаң марқайдың. Бүл не жүрісің, малшы- жалшыға жанасып! - десе, Тіленші былай депті: - Өкем он екі ата арғынды биледі. Елдің жуаны келсе, қабагын ашып сөйледі, кедей-кембағалы келсе, елемеді. Кедей, жалшылар жасқанып оның алдына бара алмады, сөзін айта алмады. Егер маган билік тисе, алдымен сол малшы-жалшыларға қарасып, сөзін сөйлер едім. Тіленші осылай дегенде, жуан қарын бір бай: - Биеке, өлгіде, бүл неме, елді бір бүзып, бір түзеп жүре ме дегеніңіз осы екен ғой, - дейді. - Сонда Бекболат - Мейлі, түзесе де, күзесе де, өз елі ғой. Аяғы жаман болмас. Билікті бердім, - деп, батасын беріпті. Сөйтіп, ел басшы, қариялар Бекболатты қуаттап, оның баласы Тіленшіні би етіп белгілепті. 4 * А Бекболат бидің жастарға айтқан мына бір ғибрат, нақыл өлеңі ел аузынан жазылып алынған-ды:


Төрбиелі бала жасынан, Талаптыға ой табылар. Талпынбаса басынан, Талығар кейін зарығар. Ер ақылды болғанда, Елден қайрат табылар. Ерлігің асса майданда, Егіліп жауың қамығар. Орынсыз болса өз ойың, Ойлыға билік берерсің. Жакында досың жоқ болса, Ойламай-ак көнерсің. Білімсіз болса сенгенің, Бітер ісің бүлінер. Бірліксіз болса жолдасың, Болымсыз іске сүрінер. Асыл сөз адам талғамас, Қисын-жөні келіссе. Ақылды адам үмтылар, Алдағы білім-жеміске. АҚЫЛДЬІНЫ сыйласаң, Одан алғыс аларсың. Ақылсызды сыйласаң - Одан карғыс табарсың...