Әдебиеттану: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу, даму тарихы тым әріде жатыр. Бүкіл әлем шеңберінде алып қарасақ, сөз өнері, оның сыры мен сипаты туралы топшылаулар, көркемдік таным мен талғамның алғашқы белгілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын көне [[Қытай|Қытайдың]] “[[Ән кітабы]]”, “[[Құбылу кітабы]]”, ежелгі Мысырдағы “[[Ағалы-інілі екеу туралы ертегі]]”, байырғы [[Вавилон]] жұртының “[[Көрмегені жоқ кісі туралы]]” дастаны немесе көне үнді халқының “[[Ригведа]]”, “[[Махабхарата]]”, “[[Рамаяна]]” жырлары тәрізді [[адам]] баласының жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерінде б.з.б. 3 — 2 мыңыншы жылдарда пайда болып, келе-келе тұрлаулы эстетикалық ұғымға көше берген. [[Эллада]] эстетикасы да бірден мектепке айналып, қауырт қалыптаса қалған жоқ. [[Грек|Гректің]] әдемілік туралы ілімі [[Пифагор]] мен пифагоршілердің (б.з.б. 6 ғ.) өнер мәнін санға, [[Геракл|Гераклиттің]] сапаға, Демокриттің мөлшерге, Сократтың өлшемге сайған аңқау аңғарымдарынан басталып, [[Платон]]ның “сәбилик” филос-сы арқылы [[Аристотель]] (б.з.б. [[384 — 322]] ж.) “[[Поэтикасына]]” келіп ұласады. Ал “[[Поэтика]]” — күллі көркемөнер туралы тұңғыш философия-эстетика трактат қана емес, өз кезіндегі әжептеуір жүйеге түскен бірден-бір әдебиет теориясы. Мұнда поэзияның тегі, мәні, [[мазмұн|мазмұны]], пішіні, әдеби шығарманың композициясы кең әрі келелі сөз болады. [[Өнер]] туындысының көп жайларын, әсіресе [[характер]], [[әрекет]], байланыс, [[шешім]], шиеленіс, [[хабар]], түйін, [[метафора]], [[гипербола]], [[фабула]], [[аналогия]] т.б. жайларын талдап-тексеруі күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Осы арада айырықша атап айтатын бір шындық: өзіміздің [[қазақ]] топырағында — ертедегі түркі халықтарының кіндік қаласы [[Отырар|Отырарда]] ([[Фараб|Фарабта]]) туып-өскен ұлы ойшыл, ғұлама ғалым Әбу Наср [[Әл-Фараби|Әл-Фараби]]әл-Фарабидің ([[870 — 950]]) [[File:Farabi.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Әл-Фараби]]''.]]әлемдік білім мен мәдениет аспанында жарық жұлдыздай жарқ етіп, [[Аристотель]]ден кейінгі екінші ұстаз дәрежесіне көтерілуі — адам таң қалғандай ғажайып құбылыс. әл-[[Фараби, Әбу-Насыр|Фараби]] — дана [[Философия|философ]] қана емес, майталман математик, үлкен дәрігер, дарынды музыкант, мықты әдебиетші болған адам. Оның “[[Музыканың ұлы кітабы]]”, “[[Поэзия канондары]]” т.б. зерттеулері — бүкіл дүние жүзінде эстетикаға қосылған айтулы үлес. әл-Фараби өзінің поэзия туралы байыптауларында Аристотельдің “[[Поэтикасын]]” талдап-түсіндіруді мақсат ете тұра оны егжей-тегжейіне дейін түгел тексеріп жатпайды; поэзияны трагедия, [[Комедия|комедия]], [[Драма|драма]], [[Эпос|эпос]], [[риторика]], [[сатира]], [[поэма]] т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге бөледі де, әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді. Мәселен, “[[Комедия — деп түсіндіреді ол, — арнаулы өлшемі бар поэтикалық жанр. Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кеспірсіз мінездері сықақ етіледі]]” (әл-Фараби, “[[Логикалық трактаттар]]”, А., 1975, 535 бет). Бұл кәдімгідей қалыптасқан, көп ретте дәл және тұрлаулы теор. тұжырым. [[Батыс Еуропа|Батыс Еуропадағы]] әдеби-эстетикалық ілімнің әбден жетіліп, [[ғылым]] мен өнердің дүр сілкінген, дүрілдей дамыған тұсы — қайта өркендеу (ренессанс) дәуірі екенін [[Италия]] суретшісі [[Леонардо да Винчи]], француз философы [[Рене Декарт]], эстетигі [[Никола Буало]], ағартушысы [[Дени Дидро]] еңбектерінен көріп-білуге болады. Бұлардың қай-қайсысы болсын, шын ғылым, шыншыл өнер жолында ортағасырлық схоластикаға қарсы нағыз алыптарша алысқан өнерлілер мен білімділер. Осыдан былай қарай неміс ағартушылары [[Готхолд Лессинг пен Иоганн Гердер]] әдебиет пен өнерді ақсүйектер әулетінің ат төбеліндей аз ортасынан кең алаңға — қалың бұқара арасына алып шықты. Әдебиеттанудың ендігі дамуы [[Иммануил Кантт|Иммануил Канттың]] эстетикасына, одан әрі дүниенің түп діңгегі — абс. идея, абс. рух деп білген [[ГЕГЕЛЬ|Гегель]]дің атышулы тридасына барып тіреледі. [[Ресей|Ресейдегі]] эстетикалық байыптаулардың басын сөз өнерін зерттеушілер сонау 10 ғасырдағы библиографиялық жазбалардан іздеп, кейінгі риторикалар мен пинтикаларға көшіп жүр. Бірақ біз бұл жерде бұл мәселені мұншалық егжей-тегжейлі тексеріп жатпай-ақ, әдебиет пен өнерді шын мәніндегі сипаты тұрғысынан уағыздап, сыншыл реализмнің эстетикалық принциптерін теор. жағынан айта қалғандай жарқырата ашқан орыс демократтары [[В.Г. Белинский|В.Г. Белинскийдің]], [[А.И. Герцен|А.И. Герценнің]], [[Н.Г. Чернышевский|Н.Г. Чернышевскийдің]], [[Н.А. Добролюбов|Н.А. Добролюбовтың]], [[Д.Н.Писарев|Д.Н.Писаревтің]] есімдерін атап өтеміз. Өйткені олардың эстет. ой-пікірлері тек орыс қоғамында ғана емес, бүкіл дүн. жүз. парасат әлеміндегі бір биік болып табылады. [[Қазақ]] топырағындағы төлтума қоғамдық ой, оның ішінде эстет. пікір тарихында қазақтың асқан ғалымы Ш. [[Уәлиханов, Шоқан Шыңғысұлы|Уәлиханов]]тың, атақты ағартушысы [[Ы. Алтынсарин|Ы. Алтынсариннің]], ұлы ақыны [[А. Құнанбаев|А. Құнанбаевтың]] алатын орындары айырықша. “[[Шығыстану әлеміне құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыққан]]” ([[Веселовский]]) [[Ш. Уәлиханов|Ш. Уәлихановтың]] сөз өнері жайлы ғылымға қатысты еңбектерін ауыз әдебиетін жинау және жинаған нұсқаларын өзінше парықтау деп екі салаға бөлуге болады. Бұл ретте, Шоқанның өзі “дала Илиадасы” деп бағалаған әйгілі қырғыз эпосы “[[Манастың]]” бір тарауын тұңғыш жазып алуы, өз халқының ұлаңғайыр өлең-жырларын ел аузынан іздеп-тауып, талдап-тексеріп, оларды араб поэзиясымен салыстыра келе қазақ поэзиясы — саф таза сұлу поэзия екенін, [[қазақ тілі]] [[араб]] тіліндей бояма, күлді-балам емес, татаусыз төгілген тұнық, мөлдір тіл екенін дәлелдеуі — соншалық байсалды, парасатты, ғылым тұрғысынан әбден піскен, кәмелетті пікір. Нәтижесінде оның поэзияны жалпы жұрттың [[рухани]] сусыны ретінде ғана емес, халықтың көркем тарихы, халық тағдырының сырлы шежіресі ретінде пайымдап, сол арқылы сөз өнерінің таным және тәрбие тарапындағы мәні мен маңызын белгілеуі, сондай-ақ қазақ өлеңін бес түрге бөліп, бұлардың әрқайсысына өзінше мінездеме әрі сипаттама беруі — [[әдебиет]] теориясына қатысты толғамдар. Қазақтың болашақ Ә-ының алғашқы кірпішін [[Ш.Уәлиханов]] осылай қалаған еді. Ал [[Ы.Алтынсарин|Ы.Алтынсаринның]] әдебиет туралы ғылымға қосқан үлесі жұртқа мәлім ағартушылық еңбектерімен сабақтас. Осы бағытта ол қазақтың әдеби тілінің тазалығы, әдеби шығармалардың халықтығы, тәрбиелік мәнінің биіктігі үшін күресті. Ақындардың ақыны А.[[Құнанбайұлы, Абай|Құнанбаев]] өзінің эстетикалық көзқарасын жүйелейтін ғыл. трактат жазып қалдырған зерттеуші де, сыншы да емес. Десе де нағыз реалистік поэзияның үлгісін көркеткен шыншыл ақынның, ғасырлар бойғы қазақ өлеңінің игі дәстүрін тың өріске, соны сатыға көтерген жаңашыл ақынның тамаша шығармашылық принциптері, сөз өнері хақындағы ұғым-түсініктері мен ой-пікірлері күллі көркем шығармаларының өнбойында желі тартып жатыр. Сонымен, сайып келгенде, қазақ топырағындағы әр түста әр сипатта көрініс тапқан қоғамдық-эстетик. ой-пікірлердің шын мәніндегі жүйелі әдеби ғылымға айналуы — Абайға дейін емес, [[Абай|Абайдан]] кейін болған процесс. [[1905]] жылы [[Ә. Бөкейханов]] жазып, жариялаған “[[Абай (Ибрагим) Құнанбаев]]” деген азанама — Абайтанудың басы. [[А. Байтұрсынов|Байтұрсыновтың]] [[1913]] жылғы “[[Қазақтың бас ақыны]]” атты мақаласы — соның жалғасы. Осыдан былай қарай [[Абай]] туралы (дұрысы бар, бұрысы бар) пікір айтпаған, еңбек жазбаған, шығармашылық айтыс-тартысқа араласпаған әдебиетшілер кем де кем. Солардың дәл ортасында талмай еңбектеніп, жан-жақты зерттеп, ақыр-аяғында атақты монографиясы — “[[Абай (Ибраһим) Құнанбаев]]” арқылы Абайтану мектебін қалыптастырып тынған [[М. Әуезов]] болды. Осылай туып, дамыған қазақтың әдебиет туралы ғылымының бүгінде барлық саласы түгел, тұтас: [[А. Байтұрсынов|А. Байтұрсыновтың]] “[[Әдебиет танытқышынан]]” бастау алып, [[Қ. Жұмалиевтің]] “[[Әдебиет теориясына]]” жалғасқан, одан [[З. Қабдоловтың]] “[[Сөз өнеріне]]” (әдебиет теориясының негіздеріне) келіп ұласқан қисын саласы; [[М. Әуезов]]тің “[[Әдебиет тарихынан]]” басталып, [[С. Сейфуллин|С. Сейфуллиннің]] “[[Қазақ әдебиетінен]]”, [[С. Мұқанов|С. Мұқановтың]] “[[ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінен]]” әрі қарай өрбіп, [[Ә. Марғұланның]], [[Б. Кенжебаевтің]], Ә. [[ҚОҢЫРАТБАЕВ Әуелбек|Қоңыратбаевтың]], [[Т. Нұртазиннің]], [[М. [[Ғабдуллин Мәлік]]|Ғабдуллиннің]], [[Х. Сүйіншәлиевтің]], [[М. Сильченкон|М. Сильченконың]], [[Р. Бердібаев|Р. Бердібаевтің]], [[М. Базарбаев|М. Базарбаевтың]], [[З. Ахметов|З. Ахметовтің]], [[С. Қирабаев|С. Қирабаевтың]], [[Х. Әдібаев|Х. Әдібаевтің]], [[Ш. Сәтбаев|Ш. Сәтбаеваның]], [[Н. Ғабдуллин|Н. Ғабдуллиннің]], [[Р. Нұрғалиев|Р. Нұрғалиевтің]] т.б. оқулықтары мен монографиялары — әдебиет тарихы; Ж. [[Аймауытов, Жүсіпбек|Аймауытовтың]] “[[Мағжанның ақындығы]]” секілді үздік үлгісі бар әдеби сын [[Е. Ысмайылов|Е. Ысмайыловтың]], [[М. Қаратаев|М. Қаратаевтың]], [[А. Нұрқатов|А. Нұрқатовтың]], [[Т. Кәкішев|Т. Кәкішевтің]], [[Ш. Елеукенов|Ш. Елеукеновтың]], [[З. Серікқалиев|З. Серікқалиевтің]] т.б. сын-зерттеулеріне дейін өрістеді. Бұлардың соңынан жедел жетіліп келе жатқан жас ғалымдар мен сыншылар қазақ әдебиеттануын одан әрі дамытып, жаңа белестерге шығарары даусыз.<ref> Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8 </ref>