Уикипедия

Жетісу Алатауы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:PiktalgarJungar Alatau.jpg|rightPNG|300px|Іле Алатауының Талғар шыңыthumb]]
'''Жетісу Алатауы''' - Жетісу тау жүйесінің солтүстік және солтүстік-батыс жалғасы. Ол солтүстік-шығысында [[Алакөл]] казаншұңқыры мен оңтүстік-батысында [[Іле]] өзені аңғары аралығында созыла орналасқан. Ұзындығы 450 км, ені 100-250 км. Жетісу Алатауын
'''Жетісу Алатауы''', [[Жоңғар Алатауы]] — Қазақстандағы ірі, әрі құрылымы жағынан күрделі тау жүйелерінің бірі. Ол солтүстігінде [[Балқаш]]-[[Алакөл]] ойысы, оңтүстігінде [[Іле]] аңғары аралығында батыстан шығысқа қарай 450 км-ге созылып жатыр. Ені батысында 100 км-ден шығысында 250 км-ге жетеді. Жетісу Алатауы [[Сарқанттау]] мен [[Бежінтау|Бежінтаудың]] басталар жерінен шығысқа қарай Солтүстік және [[Оңтүстік Жетісу Алатауы]] болып екі жотаға бөлінеді. Олар өзара [[Көксу]] және [[Боротола]] өзендерінің аңғарларымен шектелген. Оңтүстік Жетісу Алатауының [[Сарышоқы]] мен [[Борохоро]] жоталары түгелдей дерлік [[Қытай]] жерінде жатыр. Таулар күшті тілімденген, өзара үлкенді-кішілі өзен аңғарларымен жіктелген. Солтүстік Жетісу Алатауының өзімен бағыттас орналасқан аласа келген [[Қоңыртау]], [[Желдітау]], [[Қайрақкөл]], [[Марқатау]], [[Күнгейжота]], [[Тастау]], [[Бұлантау]] сияқты жоталары бар. Басқантаудың негізгі жотамен қиылысқан жерінде Жетісу Алатауының ең биік шыңы — [[Бесбақан]] (4464 м) орналасқан. [[Солтүстік Жетісу Алатауы]] жер бедерінің ерекшелігі — тау жоталарының кертпештеліп баспалдақ түзілуі. Тау беткейлері бірінен бірі жоғары орналасқан үш деңгейлі (1500 — 1900 м, 2000 — 3400 м, 3500 — 4300 м) баспалдақ құрайды. Төменгі сатыдағы таулар (Дауылбай, Алатай, Кеттібай, Бөрілі, т.б.) экзогендік процестер әсерінен көп мүжілген қалдық таулар. Олар өзара кең өзен аңғарларымен бөлінген. Мұнан жоғары екінші деңгейде Қайранкөл, Желдіқарағай, Бұлантау, Жабықтау, Күнгейжота, т.б. жатыр. Ал жоғары баспалдаққа Тастау, Басқантау, Сарқантау, Көкжотатау, т.б. жатады. Соңғы екі баспалдақ таулары бедерінің қалыптасуында эрозиялық әрекеттердің басымдығы байқалады. Сондықтан, өзен аңғарлары тар, кей жерлері шатқалды келген. Жетісу Алатауының баспалдақты құрылымы тау төбесінің ұзақ уақыт бойы мүжіліп, тегістеліп тау үсті жазықтарына айналуы нәтижесінде пайда болған.
батыста [[Көксу]], шығыста [[Боротола]] өзендері бөліп жатады.
Осы екі бөлік Солтүстік және Оңтүстік Жетісу Алатауы
болып, екі үлкен тау жотасын құрайды.
 
==Жер бедері, геологиялық құрылысы==
Оңтүстік Жетісу Алатауы Тоқсанбай, Бежінтау, Тышқантау, Мұзтау жоталарынан тұрады. Қотырқайың жотасы негізгі жотаның батыс жалғасы болып есептеледі. Оның оңтүстігінде [[Алтынемел]] және Қоянтау жоталары жатыр. [[Қатынтау]] мен [[Долантау]] жоталары Іле өзеніне тіреледі. Жетісу Алатауының жер бедері күрделі. Оның көлбеу жазыққа айналған тау етегі аридтік климаттық жағдайда қалыптасқан адырлы-төбешікті пішіндермен сипатталса, жоғары қарай нағыз таулы кешен айқындала түседі. Беткейлік шайылумен бірге бойлық эрозия әрекеттері күшті дамыған. Жатық беткейлі кең өзен аңғарлары мен жайпақ жоталар жоғары қарай біртіндеп тар аңғар, құлама беткейлі шатқалдар, қырлы жоталар мен үшкір шыңдарға алмасады. Ал 3500 м-ден жоғарыдағы тау жоталарында жер бедерінің альпілік пішіндері кең дамыған. Мұнда тауаралық кең жазықтар көп. Таудың биік жоталарын мұздықтар басып жатыр. Олардың жалпы саны 724, көлемі 1120,3 км<sup>3</sup>. Ірілері: [[Берг мұздығы]] (ұзындығы 8 км), [[Жамбыл мұздығы]] (5,5 км). Мұздықтардың көпшілігі дерлік жоталардың солтүстік беткейлерінде орналасқан. Жетісу Алатауының геологиялық құрылысы өте күрделі. Төм. палеозой қабаттары кристалдық тақтатас, кварцит, гнейс, әктас, мәрмәр жыныстарынан құралған. Таудың биік көтеріңкі жерлерінде палеозой граниттері кездеседі. Орта палеозойда пайда болған теңіз шөгінділері, таскөмір мен пермьде түзілген жанартаулық эффузивтер бар. Тау етегінде және тауаралық жазықтарда [[кайнозой]] шөгінділері кең тараған. Олар палеоген мен неогеннің құмтасынан, саздақтарынан және қойтас, малтатастардан түзілген. Төм. палеозой шөгінділерінде полиметалл (Текелі, Көксу кеніштері), жанартаулық эффузивтерінде мыс және сирек металдар бар. Жетісу Алатауының тектоник. құрылымы да күрделі. Қатпарлы тау болып герцин орогенезінде көтерілген, мезозой мен кайнозойда, әсіресе, палеогенде бұл өңір тегістеліп, платформалық жазыққа айналған. Альпілік тау құрылуында Жетісу Алатауының өзегі қайта көтеріліп, қатпарлы-жақпарлы блоктарға бөлшектеніп, опырықты (грабен) және горстық құрылымдар пайда болып, жаңғырған биік тау жоталары түзіледі. Мұнда жаңатектоникалық процестер әлі жалғасуда, 4 — 5 баллдық жер сілкінулері жиі болып тұрады. Тектоникалық жарықшақтар бойымен терең жер асты қойнауынан емдік қасиеті бар ыстық бұлақтар — арасан сулары (Қарғас, Жаркент — Арасан, Қапал, Керімағаш, т.б.) шығады.
Оңтүстік Жетісу тау жүйесінің [[Сарышоқы]] мен [[Борохоро]] жоталары түгелдей
дерлік Қытай жерінде жатыр. Қазақстан шекарасына таянған жерде Оркашар Барлык тауымен (3300 м) жалғаса отырып, Жайыр Майлы атты аласа жотаға ауысады. Осы жоталардың арасында кезінде тектоникалық козғалыстардан
пайда болған үлкен аңғар бар. Ол кей жерлерде батпақты,
қамысты, кей жерде құрғак дала боп кетеді. Аңғар бойында
үйінді тастар көп. Жергілікті халық оны қорым дейді. Осы
аңғар аркылы [[Ебінүр]] көлінің қазаншүңкыры ([[Қытай|Қытайда]])
[[Алакөл]] қазаншұңқырымен шектеседі. Осы алкап [[Жетісу]]
(Жоңғар) қақпасы деп аталады. Ерте замандардан бастап
осы қақпа арқылы [[Шығыс Еуропа]] мен [[Азия|Азияны]], [[Қазақстан|Қазақстанды]] жалғастырған [[Жібек жолы]] өткен, онымен [[Шыңғысхан]] жаулаушылары, Жоңғар шапқыншылары жүрген.
 
Жетісу Алатауының қазақстандык бөлігі осы кақпаның
Тау етегіндегі қуаң континенттік [[климат]] (мұнда қаңтар айының орташа температурасы –12 — 14°С) жоғары қарай біртіндеп ылғалды қоңыржай климатпен алмасады. Биік тау жоталарында климат едәуір қатаң (қаңтардағы орташа температура –19°С). Жауын-шашынның жылдық түсімі де тау етегінен (400 мм) жоғары қарай артады (800 мм). Әсіресе, ылғалды ауа массасына көлбеу орналасқан солтүстік-батыс беткейде жауын-шашынның жылдық түсімі молырақ (1000 мм шамасында). Мұндағы [[Ебі]] мен [[Сайқын]] желдері 60 — 70 м/с жылдамдықпен бірнеше тәулік бойы соғып, жанға жайсыз ауа райын туғызады. Биік тау басында және беткейлерінде көп жылдық омбы қар мен мұздықтар жатыр. Бұл өлкенің Жетісу атанып, мол сулы өзендердің ағып шығуы осы мұздықтармен байланысты. Өзендерінің жоғ. және орта ағысы қатты. Ірі өзендері солтүстік-батысы мен солтүстігінде ([[Қаратал]], [[Ақсу]], [[Лепсі]], [[Тентек]], [[Басқан]], т.б.). Оңтүстігінде өзендер атырабы сирек. Мұндағы басты өзен — [[Үсек]] (Өсек). 500 — 600 м-ден 1200 — 1400 м-ге дейінгі тау іші жазықтарында [[шөлейт]] белдем қалыптасқан. Одан жоғары, 2000 м-ге дейін құрғақ далалық, әр түрлі шөптер және дәнді дақылдар өсетін далалық ландшафт тараған. Солтүстік Жетісу Алатауының орта биіктік белдеуі (2400 м-ге дейін) шалғынды орман, Оңтүстік Жетісу Алатауының орта биіктік белдеуі далалық ландшафтпен сипатталады. Орманда [[Тянь-шань шыршасы]] мен [[самырсын]] ағаштары өседі. Мұнан жоғары (3200 — 3500 м) биік таулы белдеу орналасқан. Солтүстік биік таулы белдеуі шалғынды-субальпілік, далалық, шалғынды-альпілік ландшафтармен сипатталады. Жетісу Алатауы кен байлықтарына бай. Мұнда [[алтын]], [[қорғасын]], [[мырыш]], т. б. кентастары өндіріледі.
батысынан басталады да, батыска қарай [[Боротола]] өзеніне
дейін [[Қытай]] - [[Қазақстан]] шекарасы бойымен созылады. Осы жерде Жетісу Алатауы асимметриялық құрылымдағы алып
таулы жотаға айналады.
 
[[Көксу]] өзенінің екі жағын алып жатқан Жетісу Алатауының солтүстік, оңтүстік жоталарының да өзара ерекшеліктері бар. Солтүстік жотаның ең биік нүктесі [[Бесбақан]] (биіктігі 4622 м), оңтүстік жотаның биік нүктесі [[Мүзтау]] (4370).
 
Солтүстік Жетісу жотасы сатылап, солтүстік-шығыска
<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
қарай аласарып, кең жазыққа айналады. Оның алғашқы
сатысы - [[Тастау]], Ақан жайлау, Қотыртас, Мыңшүңқыр
жоталары (2800-3000 м). Бүлардың араларында тау аралық қысқа аңғарлар мен қазаншүңқырлар орналасқан.
Оның ең ірісі - [[Ойжайлау]] қазаншүңқыры. Екінші саты Ойжайлаудан солтүстікке караған [[Күнгей]], Ешкіөлмес, Суықтay, Қарашоқы, Желдіқарағай тaу жүйелері (2000 м).
Үшінші саты Шыбынды, Қарасарық, Қырықкөл (1500-1600 м)
тау алды алқаптары, олардың солтүстік шығысына [[Текелі]]
мен [[Сайқан]] таулары (1100 м), Баянжүрек, Қойтас, Малайсары жоталары да кіреді.
 
Оңтүстік Жетісу жотасының жер бедері де сатылы келеді, бірақ солтүстік жотаға қарағанда күшті тілімделген.
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
Оның батысы мен оңтүстік батысында [[Итшоқы]], [[Қотырқайың]], [[Алтынемел]], [[Суаттау]] тау алды жоталары орналасқан.
Бүлар [[Іле]] өзені аңғарына жақындап келеді.
 
Солтүстік беткейдің жер бедері жазық, көлбеу келеді,
тау кыраттарының төбесі тегіс. Тау қыраттарын бөліп жататын алаптар тік беткейлі, тілімделген, оңтүстік беткейлер күламалы. Солтүстікке қарағанда тау төбелері жазық емес, көтеріңкі.
 
Жетісу Алатауының құрылымы [[кембрий|кембрийге]] дейінгі жыныстар мен [[палеозой]] жыныстарынан тұрады. Оның жоталары [[кембрий|кембрийге]] дейінгі [[гранит|граниттер]] мен кристалды тақтатастардан түзілген. Каледон қатпарлығында алғаш көтерілген
<references/>
Жетісу Алатауының солтүстік және солтүстік-батыс бөліктерінде [[силур]] мен [[девон]] құмтастары мен сазды тақтатастардан тұратын негізгі жыныстармен бірге [[палеозой]]
==Сыртқы сілтемелер==
шөгінділері де мол. Таудың оңтүстік және оңтүстік-батыс
[http://www.aksuakimat.kz/kaz/ochirk_2/] Жетісу Алатауы
бөліктерінде жоғарғы [[палеозой|палеозойдың]] жыныстары көп. Олар
{{stub}}
[[карбон]] мен [[пермь|пермьнің]] құмтастары мен тақтатастарынан, әктас пен конгломераттардан тұзілген. Тау аралық аңғарлар
{{wikify}}
мен қазаншұңқырларда, тау етектерінде [[палеоген]] мен [[неоген]] шөгінділері кездеседі.
 
Жетісу Алатауы [[каледон]] мен [[герцин|герциндегі]] тау түзілуі кезінде қатпарлы тауға айналса, ал [[мезозой]] мен төменгі [[кайнозой|кайнозойда]] сыртқы күштің әсерінен мүжіліп, аласарып тегістелсе, кейінгі [[Альпі]] қатпарлығының күшті болуына байланысты қатпарлы-жақпарлы биік таулы өлкеге айналған.
Жер бедерінің қалыптасуына ертедегі және осы күнгі мұз
басулар да ықпал жасаған. Мұз басудың ізі әр жерде-ақ
байқалады. Ағысы қатты болғандықтан өзендердің табан
эрозиялық әрекеті де күшті, сондықтан өзен аңғарлары
шатқалды, құзды болып келеді.
 
==Климаты, өзендері мен мүздықтары==
[[Санат:Ж]] [[Санат:Қазақ ұлттық энциклопедиясы]]
Жетісу Алатауы [[мұхит|мұхиттардан]] алыс орналасқан. Оның климатына [[Арктика|Арктиканың]] суық ауасы мен [[Тұран|Тұранның]] ыстық ауасы әсер етеді. Тау
етегінде неғұрлым кұрғак, континентті климат болып келеді. Биік тау беткейлерінде климат қоңыржай: қысы суық,
жазы қоңыр салқын, ауаның орташа температурасы қаңтарда -10°-11°С, шілдеде 18°-20°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600-800 мм, оңтүстік-шығыста - 400 мм. Қыста қар көп түседі, тау бастарында мұздыктар калыптасқан.
 
Жетісу кақпасынан [[Ебі желі]] соғады. Ол Барлық, Майлы
жоталарынан соғатын [[циклон]] мен Жетісу қақпасының оңтүстік-шығысы арқылы өтетін [[антициклон|антициклонның]] түйісуінен
болады. [[Ебі желі]] - жылы жел, жылдамдығы 60-80 м/сек. Көбіне 1-2, кейде 3-7 тәулік бойы соғады. Осы қақпа бойымен [[Сайқан]] тауы жағынан [[сәуір]], [[қыркүйек]] айларында Сайқан суық желі соғады.
 
Жетісу Алатауында су қоры мол. Оның өзендері сол аймақтағы көлдерге құяды. Солтүстігінде [[Ырғайты]] өзені Жалаңашкөлге, Жаманты өзені [[Алакөл|Алакөлге]], [[Тентек]] өзені Сасықкөлге құяды. Тау өзендерінің көбі ([[Лепсі]], [[Сарқан]], [[Биен]], [[Ақсу]]) [[Балқаш|Балқашқа]] бағытталған.
 
Оңтүстік жағының су қоры аздау. [[Қытай|Қытаймен]] шекарадан
[[Қорғас]] өзені ағып, [[Іле|Ілеге]] қосылады. Оның батыс жағынан
[[Өсек]] өзені құяды. [[Бороходзир]] өзені [[Іле|Ілеге]] жетпей тартылып
қалады.
 
Жетісу Алатауының Солтүстік және Оңтүстік жоталарының арасынан [[Қаратал]] өзені ағып шығады. Ол Көксумен,
Быжымен (оның салалары Мақаншы, Қара, Сарыбұлақ,
Қусақ) бірге Балқашқа құяды.
 
Жетісу Алатауының үлкен өзендері бастау алатын тау
шыңдарында мұздықтар орналасқан. Мұздықтардың көбі
Солтүстік жотада орналаскан. Онда жалпы ауданы 996 км2-ге жететін 700 мұздық бар. Ең үлкен мүздықтар [[Лепсі]] өзенінің басында. Жетісу Алатауының мұздыктары [[Ырғайты]],
[[Тентек]], [[Лeпci]], [[Басқан]], [[Сарқант]], [[Ақсу]], [[Биен]] сияқты жеті
топқа бөлінеді.
 
==Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары==
Жетісу Алатауы [[Сібір]] мен [[Орта Азия]] тауларының аралығында жатқандықтан екі арадағы өткел қызметін атқарады.
Оның солтүстігінде сібірлік шалғынды орман, оңтүстігінде
далаға тән ландшафт калыптасқан. Таудың биіктік белдеулері шөл, шөлейт зоналарынан (300-600 м-ден 1200-1400 м-гe дейін) басталады. Мұнда егіндік жерлер мен мал жайылымдары алып жатыр. Егістікке [[көкөніс]], [[бау-бақша]], жеміс ағаштары,
екпе шөп және дәнді дақылдар өсіріледі. Одан жоғары дала зонасы
(1000-1400 м-ден 1800-2000 м-ге дейін) жатады. Онда шырша,
самырсын ағаштары өседі. Жануарлардан [[бұғы]], [[аю]], [[елік]], т. б. кездеседі. Шалғындары мал жайылымына қолайлы. Таудың биік
белдеуі солтүстікте 2200-2400 м-ден, оңтүстікте 2400-2500 м-ден
жоғары басталады. Онда субальпілік шалғындар, омбы қарлар,
мұздықтар кездеседі. Биік тау сілемдерін малшылар жайылым есебінде пайдаланады.
 
Жануарлар дүниесінде алтайлық және тянь-шаньдық түрлер
көп. Олар да зоналық заңдылық бойынша тараған.
<ref>Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
[[Санат:География]]
[[Санат:Ж]]
 
{{stub:География}}
{{wikify}}
[[de:Dsungarischer Alatau]]
[[en:Dzungarian Alatau]]
[[et:Džungaaria Alatau]]
[[it:Džungarski Alatau]]
[[nn:Dzjungarisk Alatau]]
[[pl:Ałatau Dżungarski]]
[[ru:Джунгарский Алатау]]
[[sk:Džungársky Alatau]]
[[uk:Джунгарське Алатау]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жетісу_Алатауы» бетінен алынған