Шалқар ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.6.5) (Боттың үстегені: bg, en, it, mk, ms, pnb, ru
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Infobox Settlement
[[File:Aktub obl.svg|thumb| alt=A.| ''[[Ақтөбе облысы]]'']]
|name =
'''Шалқар ауданы''' — [[Ақтөбе]] облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы [[Ақтөбе]] облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Тұрғыны 45,8 мың адам (2006). Аудандағы 48 елді мекен 1 қалалық және 12 ауылдық округке біріктірілген. Облыстың 26,6%-ы аумағын алып жатқан Шалқар ауданының жер бедері әр қилы келген. [[Мұғалжар]] тауының оңтүстік жалғасы саналатын солтүстік, солтүстік-шығысы аласа таулы, қыратты-белесті. Бұл өңірінде [[Мұғалжар]] тауының ең биік жері — [[Үлкен Бақтыбай]] ([[Боқтыбай]]) тауы орналасқан (657 м). Одан басқа аудан аумағында бірнеше таулар және тау жұрнақтары (Екі ағайынды, 634 м, [[Тілепіттау]], 278 м, [[Қарашоқы]], 189 м, [[Ақтау]], 246 м, [[Жақсыбұталы]], 345 м, [[Қособа]], 327 м) орналасқан. Ауданның батысын бойлай [[Шағырай]] үстірті, [[Шошқакөл]] бұйраты созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында ([[Қызылорда]] облысымен шектесетін тұсында) [[Алтыншоқы]] таулары (абсалюттік биіктігі 249 м) орналасқан. Ауданның орта тұсын [[Үлкен Борсыққұм]], оңтүстік-шығысын [[Кіші Борсыққұм]] құмды алқабы алып жатыр. Бұлардан басқа шағын келген бірнеше құмды алқаптар ([[Қошқарата]], [[Мойынқұм]], тағы басқа), сорлар ([[Жалпақсор]], [[Жалтыр]], [[Тентексор]], [[Баспансор]], тағы басқа), қоныстар ([[Мыңжылқы]], [[Сексеуіл]], [[Аққолқа]], [[Тентексор]], [[Қабырғайтау]], тағы басқа), құдықтар ([[Қадырмұқаш]], [[Шиоба]], [[Қырған]], [[Қырғызқазған]], [[Басбұлақ]], [[Қосшыңырау]], [[Көкбұлақ]], тағы басқа) мен бұлақтар ([[Қарабұлақ]], [[Ақбұлақ]], тағы басқа), құм жағалай қыстаулар ([[Қандықұдық]], [[Ақши]], [[Тентексор]], [[Мәжік]], [[Құмқұдық]], [[Текелі]], [[Шаупай]], [[Санаторий]], [[Қоғалы]], [[Жиек]], тағы басқа), құрғақ арналар мен өзектер ([[Кеңқұдық]], [[Терісбұтақсай]], [[Қарасай]], тағы басқа) көптеп кездеседі. Қиыр оңтүстікнде [[Арал]] теңізін жағалай [[Үстірт]]тің шығыс кемері созылып жатыр. Оның ең биік жері — [[Бәйгебекмұрын]] мүйісі (209 м). Сайлы-жыралы, қырқалы-белесті, бұйратты-құмды келген Шалқар ауданы ауылы ның жер қыртысының да геологиялық тұрғысынан қалыптасу тарихы әр қилы. [[Мұғалжар]] тауы мен батысының қырқалы, бұйратты, үстіртті келген өңірі кембрийге дейінгі және палеозой эраларының кварциттерінен, кристалды тақтатастарынан, гнейстерінен, граниттерінен түзілген. Ауданның орта тұсы пермь жүйесінде қалыптасқан тау жыныстарынан тұрады. Жалпы аудан жері бірнеше тектоникөлі көтерілімдерге ұшыраған. Нәтижесінде ежелгі қыртыстарды палеоген жүйесінің шөгінділері жапқан. Жер қойнауынан темір кентасы, газ ([[Бозой]], [[Қызылой]]) тас көмір (Көкбұлақ), құрылыс материалдары барланған. Олардың кейбіреулері өндіріледі.
|settlement_type =ауданы <!--For Town or Village (Leave blank for the default City)-->
|official_name = Шалқар ауданы
|image_map = Shalkar District Kazakhstan.png
|mapsize = 300px
|map_caption =
|image_map1 =
|mapsize1 = 150px
|map_caption1 =
|subdivision_type = [[Ел тізімі|Елі]]
|subdivision_name = {{KAZ}}
|subdivision_type1 = [[Қазақстан әкімшілік бірліктері]]
|subdivision_name1 = [[Ақтөбе облысы]]
|subdivision_type2 = Аудан орталығы
|subdivision_name2 = [[Шалқар]] қала
|established_title =
| timezone = +5
| utc_offset = +5
}}
'''Шалқар ауданы''' — [[Ақтөбе]] облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы [[Ақтөбе]] облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Орт. – Шалқар қала.
'''Шалқар ауданы''' — [[Ақтөбе]] облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы [[Ақтөбе]] облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Тұрғыны 45,8 мың адам (2006). Аудандағы 48 елді мекен 1 қалалық және 12 ауылдық округке біріктірілген. Облыстың 26,6%-ы аумағын алып жатқан Шалқар ауданының жер бедері әр қилы келген. [[Мұғалжар]] тауының оңтүстік жалғасы саналатын солтүстік, солтүстік-шығысы аласа таулы, қыратты-белесті. Бұл өңірінде [[Мұғалжар]] тауының ең биік жері — [[Үлкен Бақтыбай]] ([[Боқтыбай]]) тауы орналасқан (657 м). Одан басқа аудан аумағында бірнеше таулар және тау жұрнақтары (Екі ағайынды, 634 м, [[Тілепіттау]], 278 м, [[Қарашоқы]], 189 м, [[Ақтау]], 246 м, [[Жақсыбұталы]], 345 м, [[Қособа]], 327 м) орналасқан. Ауданның батысын бойлай [[Шағырай]] үстірті, [[Шошқакөл]] бұйраты созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында ([[Қызылорда]] облысымен шектесетін тұсында) [[Алтыншоқы]] таулары (абсалюттік биіктігі 249 м) орналасқан. Ауданның орта тұсын [[Үлкен Борсыққұм]], оңтүстік-шығысын [[Кіші Борсыққұм]] құмды алқабы алып жатыр. Бұлардан басқа шағын келген бірнеше құмды алқаптар ([[Қошқарата]], [[Мойынқұм]], тағы басқа), сорлар ([[Жалпақсор]], [[Жалтыр]], [[Тентексор]], [[Баспансор]], тағы басқа), қоныстар ([[Мыңжылқы]], [[Сексеуіл]], [[Аққолқа]], [[Тентексор]], [[Қабырғайтау]], тағы басқа), құдықтар ([[Қадырмұқаш]], [[Шиоба]], [[Қырған]], [[Қырғызқазған]], [[Басбұлақ]], [[Қосшыңырау]], [[Көкбұлақ]], тағы басқа) мен бұлақтар ([[Қарабұлақ]], [[Ақбұлақ]], тағы басқа), құм жағалай қыстаулар ([[Қандықұдық]], [[Ақши]], [[Тентексор]], [[Мәжік]], [[Құмқұдық]], [[Текелі]], [[Шаупай]], [[Санаторий]], [[Қоғалы]], [[Жиек]], тағы басқа), құрғақ арналар мен өзектер ([[Кеңқұдық]], [[Терісбұтақсай]], [[Қарасай]], тағы басқа) көптеп кездеседі. Қиыр оңтүстікнде [[Арал]] теңізін жағалай [[Үстірт]]тің шығыс кемері созылып жатыр. Оның ең биік жері — [[Бәйгебекмұрын]] мүйісі (209 м). Сайлы-жыралы, қырқалы-белесті, бұйратты-құмды келген Шалқар ауданы ауылы ның жер қыртысының да геологиялық тұрғысынан қалыптасу тарихы әр қилы. [[Мұғалжар]] тауы мен батысының қырқалы, бұйратты, үстіртті келген өңірі кембрийге дейінгі және палеозой эраларының кварциттерінен, кристалды тақтатастарынан, гнейстерінен, граниттерінен түзілген. Ауданның орта тұсы пермь жүйесінде қалыптасқан тау жыныстарынан тұрады. Жалпы аудан жері бірнеше тектоникөлі көтерілімдерге ұшыраған. Нәтижесінде ежелгі қыртыстарды палеоген жүйесінің шөгінділері жапқан. Жер қойнауынан темір кентасы, газ ([[Бозой]], [[Қызылой]]) тас көмір (Көкбұлақ), құрылыс материалдары барланған. Олардың кейбіреулері өндіріледі.
==Климаты==
Ауданның климаты тым континенттікөлі Қысы суық, қар жамылғысы жұқа, боранды. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы қиыр оңтүстікте –10 — 12С, солт-нде –14 — 16С, шілденікі 24 — 26С. Жауын-шашының жылдық орташа мөлшері 150 — 200 мм. Аудан өте қуаң шөл және шөлейт белдемде орналасқандықтан оның топырақ жамылғысының құ-нары да төмен. Негізінен бозғылт қоңыр топырақтан (солтүстігінде) сұрғылт, құмайтты сұр және сор топырақтар (оңтүстігінде) басым. Онда астық тұқымдас шөптесін аралас жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, жантақ, жыңғыл, тобылғы, сексеуіл өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ақбөкен, қарақұйрық, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан, тағы басқа тіршілік етеді. Құстардан Қазақстан Қызыл кітабына енген бүркіт, дуадақ, жарғақ, жануарлардан шұбар күзен, өсімдіктерден қау, сүттіген кездеседі.