Тәңір тауы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:Peak of Khan Tengri at sunset.jpg|400px350px|thumb|Хан тәңірі шыңы күннің батуы кезінде]]

'''Тянь-Шань''' (қыт. ''тянь'' – аспан, ''шань'' – тау), Тәңіртау – Азияның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі.

Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь-Шань [[Кетпен]], [[Күнгей Алатау]], [[ҚлеІле Алатауы]], [[Қырғыз Алатауы]] мен [[Шу-ҚлеІле]] тауларынан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: [[Теріскей Алатауы]] (5218 м), Қле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тянь-Шаньға [[Ферғана]], [[Талас Алатауы]] мен одан таралатын өгем, [[Піскем]], [[Шатқал]] жоталары және [[Қаратау]] жатады. Батыс Тянь-Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте [[Ыстықкөл қазаншұңқыры|Ыстықкөл қазаншұңқырынан]] оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста [[Көкшаал-Тоо]] жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, [[Хан Тәңірі]] – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань [[Алай]], [[Түркістан]], [[Зерафшан]] және [[Гиссар]] жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған [[аңғар|аңғарлар]], [[қазаншұңқыр|қазаншұңқырлармен]] бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. [[Борохоро]], [[Еренқабырға]], [[Богдо-Ола]], [[Қарлытау]] жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: [[Халықтау]], [[Сарман-Ула]], [[Құрлықтау]]. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь-Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – [[Тұрфан]] ойысы орналасқан. Тянь-Шань [[Орал-Моңғол]] [[геосинклинал|геосинклиналдық]] белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань [[каледон]], Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань [[герцин]] таужаралымда қатпарланған.

Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тянь-Шаньның климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі [[қоңыржай]] белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ [[субтропик|субтропиктердің]] әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының [[ниваль|нивальдық]] климатына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық қазаншұңқырлардың төменгі бөлігінде 20 – 25С, орта өңірде 15 – 17С, биік тау басында 0С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 – 4С (оңтүстікте), –6 – 8С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында [[температуралық инверсия]] кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тянь-Шаньның солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге (наурыз – сәуір) тура келеді. Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км2, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тянь-Шань (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км2, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар [[Қле]], [[Қырғыз]], [[Теріскей]] Алатауларында, [[Ақшырақ]], [[Көкшаал-Тоо]], Шығыс Тянь-Шаньдағы [[Еренқабырға]], [[Халықтау]], т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына ([[Нарын]], [[Сарыжаз]], [[Сырдария]], [[ҚлеІле]], [[Шу]], [[Тарим]], т.б.) жатады. Ірі көлдері – [[Ыстықкөл]], [[Сонкөл]], [[Шатыркөл]]. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық [[ландшафт]] типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды [[шөлейт]], шөл ландшафттары алып жатыр.

Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньның сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым ([[қоңырбас]], [[құмқияқ]], [[таспа]], т.б.). Шығыс Тянь-Шаньда [[қылша]], кей жерлерінде [[сексеуіл тоғайлары]], қалған бөлігінде [[жусан]] мен [[сораң]] өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта [[астық тұқымдас]] түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі ([[селеу]], [[бетеге]], [[өлең]]). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньда шоқ-шоқ болып өскен [[жаңғақ]], [[жеміс]] ормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тянь-Шань сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте [[гляциалды-нивальды]] (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты. Тянь-Шаньның Қазақстанға кіретін бөлігінде [[Ақсу-Жабағылы]] және [[Алматы қорықтары]], [[Қырғызстан]] жерінде Ыстықкөл, Сарышелек, өзбекстанда [[Шатқал]] қорықтары ұйымдастырылған.