Саңырауқұлақтар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
11-жол:
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек [[Паразиттер|паразит]] саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған [[гаустория|гаусторияға]] айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып, тіршілік етеді.
<td>
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды, вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай саңырауқұлақтардың клеткаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа жіпшелер өседі, оны [[ризомицелий]] деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны болып есептелінеді.▼
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде клеткаларды бір-бірімен байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.▼
'''''Саңырауқұлақтар'''''дың клетка қабығы құрамында [[Насекомдар|насекомдар]] қабықтарының [[Хитин|хитиніне]] ұқсас, хитин заты және [[Полисахаридтер|полисахаридтер]] болады. Олардың клеткасы протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және [[Вакуоля|вакуолядан]] тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.▼
Клекта ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3 микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда ядрошықтардың бар екендігі байқалады. [[Протоплазма]] жас клеткалардың – гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек клеткаларда протоплазма клетканың қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі вакуоля алып жатады. Одан клетканың жан-жағында жіңішке протоплазма жіпшелері тарайды. Вакуоля клетка шырынына толы болады. Клетка шырыны түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда [[антоциан]] пигментінің болуына байланысты, қызғылт тартып тұрады. ▼
Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты ретінде еш уақытта [[крахмал]] жиналмайды, май тамшылары мен [[гликолен |гликолен]], ал біраз саңырауқұлақтарда [[волютин]] жиналады. ▼
Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – клетка қабығында, протоплазмада, вакуоляда болатын [[Пигменттер|пигменттерге]] байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық процесстер нәтижесінде түзіледі.▼
'''Саңырауқұлақтар'''дың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған ткань гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді, демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш [[Ткань тынысы|тканьдер]] деп бөледі. Кейбір саңырауқұлақтардың ''[[ризоморф|ризоморфтар]]'' деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері болады. ▼
Мицелийлердің сыртқы – экзогенді және ішкі эндогенді болып екіге бөлінеді. ▼
* Экзогенді мицелийлер субстраттың үстінде, ▼
* эндогенді мицелийлер субстраттың ішінде, өсімдік қалдықтарының арасында, тірі өсімдіктер денесінің ішінде жатады. ▼
Эндогенді мицеллилер табиғатта жиі тараған, олар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан жақсы қорғалады және қоректік заттармен мол қамтамасыз етіледі. Мицелийлер субстраттың ішіндегі эндогендік тіршілігіне байланысты, көп жылға дейін паразиттік не сапрофиттік тіршілік етеді. ▼
Саңырауқұлақтар де вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей отырып, оларды классификациялайды. Саңырауқұлақтар мицелийлерінің жеке бөліктерге және клеткаларға бөлінуі арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Ашытқы саңырауқұлақтары клетканың бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар артроспоралар (оидия) және хламидоспоралар арқылы да вегетативтік көбейеді. [[Артрология|Артроспора]] арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар клеткаларға ыдыраса, [[хламидоспора]] арқылы көбейгенде, қалың қоңыр түсті қабығы бар клеткаларға ыдырайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында хламидоспора шартты түрде болып отырады. Бұлар – қолайсыз жағдайларға жақсы бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.▼
Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан '''эндогендік (ішкі)''' және '''экзогендік (сыртқы)''' болып екіге бөлінеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде түзіледі. [[Зооспора|Зооспоралар]] суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, [[спорангий|спорангии]] сағағы деп аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.▼
Экзогендік спораларды '''конидия''' деп атайды. Бұлар моншақ тәрізді тізбектеліп келіп, ерекше тарамдалған конидия сағағы деп аталатын мицелийлердің ұштарында дамиды. Саңырауқұлақтарды конидиялардың пішіндерінің әр түрлі болуына және олардың ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратады.▼
</td>
<td>{{Taxobox
Line 87 ⟶ 54:
}}
</td>
</tr>
<
▲Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды, вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай саңырауқұлақтардың клеткаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа жіпшелер өседі, оны [[ризомицелий]] деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны болып есептелінеді.
▲Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде клеткаларды бір-бірімен байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.
▲'''''Саңырауқұлақтар'''''дың клетка қабығы құрамында [[Насекомдар|насекомдар]] қабықтарының [[Хитин|хитиніне]] ұқсас, хитин заты және [[Полисахаридтер|полисахаридтер]] болады. Олардың клеткасы протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және [[Вакуоля|вакуолядан]] тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.
▲Клекта ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3 микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда ядрошықтардың бар екендігі байқалады. [[Протоплазма]] жас клеткалардың – гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек клеткаларда протоплазма клетканың қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі вакуоля алып жатады. Одан клетканың жан-жағында жіңішке протоплазма жіпшелері тарайды. Вакуоля клетка шырынына толы болады. Клетка шырыны түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда [[антоциан]] пигментінің болуына байланысты, қызғылт тартып тұрады.
▲Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты ретінде еш уақытта [[крахмал]] жиналмайды, май тамшылары мен [[гликолен |гликолен]], ал біраз саңырауқұлақтарда [[волютин]] жиналады.
▲Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – клетка қабығында, протоплазмада, вакуоляда болатын [[Пигменттер|пигменттерге]] байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық процесстер нәтижесінде түзіледі.
▲'''Саңырауқұлақтар'''дың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған ткань гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді, демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш [[Ткань тынысы|тканьдер]] деп бөледі. Кейбір саңырауқұлақтардың ''[[ризоморф|ризоморфтар]]'' деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері болады.
▲Мицелийлердің сыртқы – экзогенді және ішкі эндогенді болып екіге бөлінеді.
▲* Экзогенді мицелийлер субстраттың үстінде,
▲* эндогенді мицелийлер субстраттың ішінде, өсімдік қалдықтарының арасында, тірі өсімдіктер денесінің ішінде жатады.
▲Эндогенді мицеллилер табиғатта жиі тараған, олар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан жақсы қорғалады және қоректік заттармен мол қамтамасыз етіледі. Мицелийлер субстраттың ішіндегі эндогендік тіршілігіне байланысты, көп жылға дейін паразиттік не сапрофиттік тіршілік етеді.
▲Саңырауқұлақтар де вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей отырып, оларды классификациялайды. Саңырауқұлақтар мицелийлерінің жеке бөліктерге және клеткаларға бөлінуі арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Ашытқы саңырауқұлақтары клетканың бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар артроспоралар (оидия) және хламидоспоралар арқылы да вегетативтік көбейеді. [[Артрология|Артроспора]] арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар клеткаларға ыдыраса, [[хламидоспора]] арқылы көбейгенде, қалың қоңыр түсті қабығы бар клеткаларға ыдырайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында хламидоспора шартты түрде болып отырады. Бұлар – қолайсыз жағдайларға жақсы бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.
▲Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан '''эндогендік (ішкі)''' және '''экзогендік (сыртқы)''' болып екіге бөлінеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде түзіледі. [[Зооспора|Зооспоралар]] суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, [[спорангий|спорангии]] сағағы деп аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.
▲Экзогендік спораларды '''конидия''' деп атайды. Бұлар моншақ тәрізді тізбектеліп келіп, ерекше тарамдалған конидия сағағы деп аталатын мицелийлердің ұштарында дамиды. Саңырауқұлақтарды конидиялардың пішіндерінің әр түрлі болуына және олардың ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратады.
Жыныссызға қарағанда, жынысты көбею әр түрлі болып келеді. Қарапайым саңырауқұлақтар хологамия, изогамия және гетерогамия жолдарымен көбейсе құрылысы күрделілерді оогамия және тіркеспелі балдырлардың коньюгациясы сияқты, зигогамиялы жолмен де көбейеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда зигота біраз уақыт тыныштық күйде болады. Ол өсер алдында редукциялы бөлінеді. [[Зигота|Зиготадан]] не зооспорангииі, не спорангиі, не конидиялары бар қысқа гифалар түзіледі, олардың әрқайсысынан өздеріне тән споралар піседі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың барлық тіршілік жағдайы гаплоидты, ал [[диплоид |диплоидты]] болып тек зигота есептеледі[2,3].
Line 113 ⟶ 114:
<hr/>
'''Саңырауқұлақтар''' (''Mycota, Fungі, Mycophyta, Mycetalіa'') — хлорофилсіз, дайын органикалық заттармен қоректенетін төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Соңғы кездегі жүйеленім бойынша Саңырауқұлақтарды өз алдына патшалыққа бөлген. Табиғатта кең тараған, пішіні алуан түрлі, 100 мыңға жуық түрі белгілі. Қазақстанда 4,5 мыңнан астам түрі анықталған, олардың 11 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Саңырауқұлақтар миксомицеттер және нағыз Саңырауқұлақтар (Mycota) деп екі бөлімге бөлінеді. Соңғысы құрылысына және эвол. даму деңгейіне байланысты 6 класқа бөлінеді: хитридиомицеттер (әлемде 575 түрі, Қазақстанда 3 туысына жататын 6 түрі бар); зигомицеттер (әлемде 600, ал Қазақстанда 5 туысы, 11 түрі анықталған); оомицеттер (әлемде 550, ал Қазақстанда 8 туысы, 95 түрі бар); аскомицеттер (әлемде 30 мыңға, ал Қазақстанда 191 туысы 754 түрі бар, 307 формасы анықталған, оның 17 түрі, 27 формасы ғылымға белгісіз жаңа түр); базидиомицеттер (әлемде 30 мыңдай, ал Қазақстанда 237 туысы, 1319 түрі бар, оның 41 түрі ғылымға бұрын белгісіз түрлер) және дейтеромицеттер (әлемде 7,5 мың, ал Қазақстанда 267 туысы, 1819 түрі бар, оның 20-сы — эндемик, 3 туыс, 150 түрі ғылымға алғаш енгізіліп отыр). Саңырауқұлақтардың барлығына тән белгі, олардың вегетативтік денелері мицелийден (жіңішке, тарамдалған гифтерден, яғни жіпшелерден) тұрады. Осы жіпшелері арқылы қоректік заттарды осмостық жолмен субстраттан сорып алады. Саңырауқұлақтардың түріне қарай мицелийлері, споралары бірнеше тәуліктен ондаған жылдарға дейін тіршілігін жоймайды. Саңырауқұлақтар өздері мекендейтін және қоректенетін субстраттарына байланысты сапротрофты Саңырауқұлақтар (органик. қалдықтармен қоректенеді) және паразитті Саңырауқұлақтар (өсімдіктер мен жануарлардың органдарында, ұлпаларында, клеткаларында тіршілік етеді) деп бөлінеді. Саңырауқұлақтар вегетативтік және репродуктивтік (жынысты, жыныссыз) жолмен көбейеді. Вегетативтік көбеюі мицелий бөліктерімен не үзіктерімен, склероцияларымен (жіпшелердің тығыз өрілуінен пайда болатын тыныштық күйін сақтайтын денесі) және ризоморфтарымен (ұзын жіп тәріздене өрілген жіпшелерден тұратын, су мен қоректік заттарды субстраттан жемісті денесіне өткізетін дене) жүзеге асады. Вегетативтік көбеюдің кең тараған жолы — арнайы споралардың (оидия, гемма, хламидоспора) түзілуі болып саналады. Жыныссыз репродуктивтік жолмен көбею мицелийлердің арнайы сабақшаларында пайда болатын споралар арқылы, ал жынысты репродуктивтік көбею — екі жыныстық клеткалардың қосылуынан пайда болатын зиготада жемісті дене дамып, оның ішінде споралар түзілу арқылы жүзеге асады. Саңырауқұлақтардың табиғатта маңызы зор. Олар өлі органик. заттарды ыдыратып, табиғатқа минералдық заттарды қайтару арқылы топырақтың құнарлылығын арттырады. Саңырауқұлақтардың көптеген түрлерінен микробиол. өндірісте витаминдер, антибиотиктер, ферменттер, органик. қышқылдар, кетондар, полициклді спирттер алынады. Ашытқы Саңырауқұлақтар нан пісіруде, сыра ашытуда, т.б. пайдаланылады. Көпшілік түрі жеуге жарамды, мыс., қозықұйрық, вешенка, т.б. түрлері қолдан да өсіріледі. Араларында улы түрлері (сұрғылт поганка, пантерлі мухомор, т.б.) де көп кездеседі. Табиғи жағдайда өсетін Саңырауқұлақтарды тергенде сақ болған жөн. Зиянды Саңырауқұлақтар адамдарда, жануарларда, өсімдіктерде түрлі аурулар тудырады. Саңырауқұлақтарды микология ғылымы зерттейді. <ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том</ref>
▲</tr>
==Пайдаланылған cілтемелер==
<references/>Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962; Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969; Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктерінің тат саңырауқұлақтары, А., 2002.
| |||