Жүйе: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
72-жол:
==Философияда==
 
Философия тарихында жүйе ұғымы кейде онтологиялық мағынада, кейде гносеологиялық мағынада, ал кей уақыттарда осы екі мағынада да түсініліп келген. Француз философы П.А. Гольбах (1723 – 1789) әлем бөліктерінің ішкі өзара байланысын атап өте отырып, бұл ұғымды біртұтас әлемге қатысты қолданған. Классикалық неміс философиясының негізін қалаушы И.Кант жүйе ұғымына “бір идеямен біріктірілген, сан алуан білімдер бірлігі” деген анықтама беріп, оны гносеологиялық мағынада түсінген. Солай бола тұра ол Жүйені іштей тұтастыққа бірікпеген білімдер жиынтығына – агрегатқа қарама-қарсы қойды. Гегель болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі принципіне сүйеніп, жүйе ұғымын онтологиялық мағынада да, гносеологиялық мағынада да қолданады. Ол категориялар жүйесі түріндегі диалектика ілімін негіздеді. Философтар арасында жүйе мен ұйымдастыру принципі ретіндегі жүйелілікке, негізінен, иррационалистік бағыттың өкілдері (С.Кьеркегор, Ф.Ницше, М.Хайдеггер және т.б.) қарсы шықты. Олар жүйені нағыз ақиқатты қысып-тұншықтыратын өктем қалып деп санады, сондықтан олардың кейбіреуі өз идеяларын бір-бірімен толық байланыспаған үзінділер, қанатты сөздер, т.б. түрінде баяндады. Ал орыс философы П.А. Флоренский (1882 – 1937) сынды “жүйелілікке, жүйелілік принципіне бағдарлану тек оңай қол жеткізілмейтін идеяға бағдарлану ретінде ғана орынды” деп тұжырымдады. Бірақ зерттеудің ең бастапқы, анағұрлым шығармалық кезеңдерінде ол практикалық реттеуіш ретінде өте-мөте зиянды.
 
Философтар арасында жүйе мен ұйымдастыру принципі ретіндегі жүйелілікке, негізінен, иррационалистік бағыттың өкілдері (С.Кьеркегор, Ф.Ницше, М.Хайдеггер және т.б.) қарсы шықты. Олар жүйені нағыз ақиқатты қысып-тұншықтыратын өктем қалып деп санады, сондықтан олардың кейбіреуі өз идеяларын бір-бірімен толық байланыспаған үзінділер, қанатты сөздер, т.б. түрінде баяндады. Ал орыс философы П.А. Флоренский (1882 – 1937) сынды “жүйелілікке, жүйелілік принципіне бағдарлану тек оңай қол жеткізілмейтін идеяға бағдарлану ретінде ғана орынды” деп тұжырымдады. Бірақ зерттеудің ең бастапқы, анағұрлым шығармалық кезеңдерінде ол практикалық реттеуіш ретінде өте-мөте зиянды.
20 ғасырда жүйе ұғымы философия ауқымынан шығып, ғылымда ғана емес, инженерлік салада да тарала бастады. 20 ғасырдың 20-жылдары орыс философы А.А. Богданов (Малиновский, 1873 – 1928) “жалпыға ортақ ұйымдастыру ғылымы” дегенді негіздеп, оны “тектология” деп атады. Ол жүйенің ұйымдасуы мен құрылымының жалпы теориясын түзуге талпыныс жасады, формалардың негізгі ұйымдасу тетіктерін, орнықтылығын және жинақылығын зерттеп, жүйелер мен орнықтылық формаларының жіктелімін жасады. Богданов идеялары әуелгіде бірқатар сынға ұшырады, кейін ескерусіз қалды. [[Кибернетика]] ғылымы пайда болған соң барып, бұл ғылымның кейбір идеяларының богдановтық тектологиямен ұқсастығы анықталды. 20 ғасырдың 50-жылдарының аяғында австриялық биолог Л. фон Берталанфи (1901 – 1972) көптеген идеялары тектологияға ұқсас “жалпы жүйелер теориясы” деп аталатын теорияны негіздеді. Берталанфидің ойы бойынша, “жалпы жүйелер теориясы” нысандарды жүйелер ретінде зерттеуге мүмкіндік беретін тұжырымдамалық аппарат жасауға тиіс болатын. 20 ғасырдың 60-жылдары “жалпы жүйелер теориясының” Берталанфи тұжырымдамасынан басқа әртүрлі нұсқалары пайда болды (М.Месарович, Р.Акофф). Өзін сынаушылардың, сондай-ақ “жалпы жүйелер теориясының” жаңа нұсқаларының ықпалымен Берталанфи өз тұжырымдамасына елеулі өзгерістер енгізіп, “жалпы жүйелер теориясын” екі мағынада қарастыра бастады. Біріншіден, ол “жалпы жүйелер теориясын” жүйелерді зерттеп, құрастыруға байланысты мәселелердің бүкіл жиынтығын қамтитын іргелі теория ретінде жалпы мағынада қарастырды. Берталанфидің пікірі бойынша, бұл тұжырымдаманың теориялық бөлігі кибернетиканы, ақпарат теориясын, ойындар мен шешімдер қабылдау теориясын, желілер мен графтар теориясын, сондай-ақ деректік талдаманы қамтиды. Екіншіден, Берталанфидің пікірінше, тар мағынадағы “жалпы жүйелер теориясы” жүйелердің өзара әрекеттесуші құрамдас бөліктер кешені ретіндегі жалпы анықтамасынан ұйымдасқан тұтастықтарға (өзара әрекеттестік, орталықтану, межеге жету, т.б.) қатысты нақтылы ұғымдарды бөліп шығаруға ұмтылады және оларды нақты құбылыстарды талдауға қолданады. Берталанфи ойынша, “жалпы жүйелер теориясының” қолданбалы саласы жүйелер техникасын, инженерлік психологияны, т.б. қамтиды. “Жалпы жүйелер теориясы” негізінде жүйелі талдау, жүйелі әдіс, жүйелі-құрылымдық талдау, т.б. таным әдістері қалыптасты. Қазіргі заманғы ғылымда Жүйелерді әр түрлі қырынан зерттеу ісі жүйелі әдіс, Жүйе туралы әр түрлі арнаулы теориялар негізінде философияда, социологияда, кибернетикада, жүйелер техникасында, жүйелі талдауда, т.б. ғыл. салаларда жүргізіледі.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref>
 
20 ғасырда жүйе ұғымы философия ауқымынан шығып, ғылымда ғана емес, инженерлік салада да тарала бастады. 20 ғасырдың 20-жылдары орыс философы А.А. Богданов (Малиновский, 1873 – 1928) “жалпыға ортақ ұйымдастыру ғылымы” дегенді негіздеп, оны “тектология” деп атады. Ол жүйенің ұйымдасуы мен құрылымының жалпы теориясын түзуге талпыныс жасады, формалардың негізгі ұйымдасу тетіктерін, орнықтылығын және жинақылығын зерттеп, жүйелер мен орнықтылық формаларының жіктелімін жасады.
 
Богданов идеялары әуелгіде бірқатар сынға ұшырады, кейін ескерусіз қалды. [[Кибернетика]] ғылымы пайда болған соң барып, бұл ғылымның кейбір идеяларының богдановтық тектологиямен ұқсастығы анықталды. 20 ғасырдың 50-жылдарының аяғында австриялық биолог Л. фон Берталанфи (1901 – 1972) көптеген идеялары тектологияға ұқсас “жалпы жүйелер теориясы” деп аталатын теорияны негіздеді. Берталанфидің ойы бойынша, “жалпы жүйелер теориясы” нысандарды жүйелер ретінде зерттеуге мүмкіндік беретін тұжырымдамалық аппарат жасауға тиіс болатын. 20 ғасырдың 60-жылдары “жалпы жүйелер теориясының” Берталанфи тұжырымдамасынан басқа әртүрлі нұсқалары пайда болды (М.Месарович, Р.Акофф). Өзін сынаушылардың, сондай-ақ “жалпы жүйелер теориясының” жаңа нұсқаларының ықпалымен Берталанфи өз тұжырымдамасына елеулі өзгерістер енгізіп, “жалпы жүйелер теориясын” екі мағынада қарастыра бастады.
 
Біріншіден, ол “жалпы жүйелер теориясын” жүйелерді зерттеп, құрастыруға байланысты мәселелердің бүкіл жиынтығын қамтитын іргелі теория ретінде жалпы мағынада қарастырды. Берталанфидің пікірі бойынша, бұл тұжырымдаманың теориялық бөлігі кибернетиканы, ақпарат теориясын, ойындар мен шешімдер қабылдау теориясын, желілер мен графтар теориясын, сондай-ақ деректік талдаманы қамтиды.
 
Екіншіден, Берталанфидің пікірінше, тар мағынадағы “жалпы жүйелер теориясы” жүйелердің өзара әрекеттесуші құрамдас бөліктер кешені ретіндегі жалпы анықтамасынан ұйымдасқан тұтастықтарға (өзара әрекеттестік, орталықтану, межеге жету, т.б.) қатысты нақтылы ұғымдарды бөліп шығаруға ұмтылады және оларды нақты құбылыстарды талдауға қолданады. Берталанфи ойынша, “жалпы жүйелер теориясының” қолданбалы саласы жүйелер техникасын, инженерлік психологияны, т.б. қамтиды. “Жалпы жүйелер теориясы” негізінде жүйелі талдау, жүйелі әдіс, жүйелі-құрылымдық талдау, т.б. таным әдістері қалыптасты. Қазіргі заманғы ғылымда Жүйелерді әр түрлі қырынан зерттеу ісі жүйелі әдіс, Жүйе туралы әр түрлі арнаулы теориялар негізінде философияда, социологияда, кибернетикада, жүйелер техникасында, жүйелі талдауда, т.б. ғыл. салаларда жүргізіледі.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref>
 
==Сілтемелер==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жүйе» бетінен алынған