Уикипедия

Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
шӨңдеу түйіні жоқ
2-жол:
[[Сурет:E8611-Almaty-Zodiac-Fountain.jpg|thumb|]]
 
'''Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы (1993-1996, 1999-2003)''' ҚР Президентінің [[1993]] ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен <ref>"Республиканың ғылымын ұйымдастыруды және ғылыми-техникалық қуатын дамытуды жетілдіру жөніндеғі шаралар туралы" ҚР Президентінің 1993 ж. 21 қаңтардағы № 1090 Жарлығы (Ағымдағы мұрағат). Ғылым академиясы (Қазақ КСР ҒА) ретінде 1946 ж. 1 маусымынан жұмыс істеп келеді.</ref> Қазақ КСР ғылым [[академия|академиясы]] қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды <ref>1993-2000 жж. кезеңдегі мемлекеттік органдар туралы мәліметтер: қараңыз-Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (1991 ж. 16 желтоқсан - 2001 ж. 1▼
'''Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы (1993-1996, 1999-2003)'''
▲ҚР Президентінің [[1993]] ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен <ref>"Республиканың ғылымын ұйымдастыруды және ғылыми-техникалық қуатын дамытуды жетілдіру жөніндеғі шаралар туралы" ҚР Президентінің 1993 ж. 21 қаңтардағы № 1090 Жарлығы (Ағымдағы мұрағат). Ғылым академиясы (Қазақ КСР ҒА) ретінде 1946 ж. 1 маусымынан жұмыс істеп келеді.</ref> Қазақ КСР ғылым [[академия|академиясы]] қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды <ref>1993-2000 жж. кезеңдегі мемлекеттік органдар туралы мәліметтер: қараңыз-Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (1991 ж. 16 желтоқсан - 2001 ж. 1
қаңтар). Анықтамалық. ҚР ПМ. - Алматы: БҮ "Эдельвейс", 2004. 572-573 б. (Құрастырушылардың ескертпелері).</ref>.
ҚР Президентінің 2001 ж. 6 қарашадағы Өкімімен <ref>"Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының кейбір мәселелері туралы" ҚР Президентінің [[2001]] ж. 6 қарашадағы № 247 Өкімі (Ағымдағы мұрағат).</ref> ҚР Ұлттық ғылым академиясына мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын фундаментальды ғылыми зерттеулер бағдарламалары шеңберінде орындалатын жұмыстарын сараптау функциялары жүктелді.
ҚР Үкіметінің [[2002]] ж. 22 мамырдағы қаулысымен <ref>"Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының кейбір мәселелері туралы" ҚР Үкіметінің [[2002]] ж. 22 мамырдағы № 550 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2002, № 14, 150-бап).</ref> "ҚР Ұлттық ғылым академиясы" республикалық мемлекеттік мекемесінің Жарғысы бекітілді.
 
Жарғыға сәйкес ҚР Ұлттық ғылым академиясы Ғылым академиясының мүшелерін (академиктерді), [[корреспондент-мүшелері]] мен Қазақстанның жетекші ғалымдарын біріктіретін мемлекеттік ғылыми мекеме болып табылды. Ғылым академиясы басқарушылық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік-мәдени және басқа функцияларды жүзеге асыруға құрылған республикалық [[мемлекеттік мекеме]] болып табылды. Ғылым академиясының мемлекеттік органы, сондай-ақ мемлекеттік меншік құқығы субъектісінің оған қатысты функцияларын жүзеге асыратын органы ҚР Білім және ғылым министрлігі болып табылды.
Жарғыға сәйкес ҚР Ұлттық ғылым академиясы Ғылым академиясының мүшелерін
ҚР Ұлттық ғылым академиясы қызметінің мақсаты мен негізгі бағыттары мыналар болып табылды: ғылыми-зерттеу қызметі; ҚР ғылымының жай-күйін талдау және дамуын болжау; ғылымды дамыту мен ғылыми кадрларды даярлаудың басым бағыттарын айқындау; ғылыми-сараптамалық▼
(академиктерді), [[корреспондент-мүшелері]] мен Қазақстанның
жетекші ғалымдарын біріктіретін мемлекеттік ғылыми мекеме
болып табылды. Ғылым академиясы басқарушылық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік-мәдени және басқа функцияларды жүзеге
асыруға құрылған республикалық [[мемлекеттік мекеме]] болып табылды. Ғылым академиясының мемлекеттік органы, сондай-ақ
мемлекеттік меншік құқығы субъектісінің оған қатысты функцияларын жүзеге асыратын органы ҚР Білім және ғылым министрлігі
болып табылды.
▲ҚР Ұлттық ғылым академиясы қызметінің мақсаты мен негізгі бағыттары мыналар болып табылды: ғылыми-зерттеу қызметі; ҚР ғылымының жай-күйін
талдау және дамуын болжау; ғылымды дамыту мен ғылыми кадрларды даярлаудың басым бағыттарын айқындау; ғылыми-сараптамалық
қамтамасыз ету; ғылыми зерттеулер бағдарламаларын қалыптастыру және орындалуын үйлестіру; өз құзіреті шегінде халықаралық
ынтымақтастықты, инновациялық және инвестициялық қызметті дамытута жәрдемдесу.
дамытута жәрдемдесу.
 
Ұлттық ғылым академиясы жалпы басшылықты және қызметін үйлестіруді уәкілетті орған (министрлік) жүзеге асырды. Ғылым академиясы басқармасының атқарушы органы ҚР ҒА президенті болып табылды.
дағыҚР Президентінің [[2003]] ж. 21 қазандағы Жарлығымен <ref>"Қазақстан Республикасында ғылыми қызметті ұйымдастыру жүйелерін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2003 ж. 21 қазандағы № 1208 Жарлығы (Ағымдағы мұрағат).</ref> "Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы " республикалық мемлекеттік мекемесі таратылып, "Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясы" қоғамдық бірлестігі құрылды. <ref>Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (2001-2005 жж.) Анықтамаламық: Екінші шығарылым./Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты. – Жауапты редактор: В.Н. Шепель; Алматы: “Эдельвейс” Баспа үйі: 2007. ISBN: 9965-602-37-9 </ref>▼
орған (министрлік) жүзеге асырды. Ғылым академиясы басқармасының атқарушы органы ҚР ҒА президенті болып табылды.
ҚР Президентінің [[2003]] ж. 21 қазандағы Жарлығымен <ref>"Қазақстан Республикасында ғылыми қызметті ұйымдастыру жүйелерін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2003 ж. 21 қазандағы № 1208 Жарлығы (Ағым-
▲дағы мұрағат).</ref> "Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы " республикалық мемлекеттік мекемесі таратылып, "Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясы" қоғамдық бірлестігі құрылды. <ref>Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (2001-2005 жж.) Анықтамаламық: Екінші шығарылым./Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты. – Жауапты редактор: В.Н. Шепель; Алматы: “Эдельвейс” Баспа үйі: 2007. ISBN: 9965-602-37-9 </ref>
[[Сурет:Satpayev monument.jpg|thumb]]
 
==Тарихы==
'''Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы'''(ҚР ҰҒА) – <br>
1. [[1946]] жылы 1 шілдеде '''Қазақстан Ғылым академиясы''' салтанатты түрде ашылды. Ғылым академиясының тұңғыш президенті болып көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, қазақстандық [[геология]] мектебінің негізін салушы, [[академик]], әлемге танымал ғалым [[Сәтбаев|Қ.И.Сәтбаев]] сайланды. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының құрылуы республиканың [[табиғи ресурс|табиғи ресурстарын]] неғұрлым толық зерттеуге және пайдалануға, оның [[экономика|экономикасының]], ғылымы мен мәдениетінің өркендеп өсуіне кең мүмкіндіктер ашты. 1995 жылы 31 желтоқсанда Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институттарында ғылыми қызметкерлердің саны 2996-ға жетті, оның ішінде 408 ғылым докторы және 1289 ғылым кандидаты; ал 2009 жылы ҚР Ұлттық Ғылым академиясында 172 толық мүше, 21 құрметті мүше және 14 шетелдік мүшесі болды. Ғылым академиясының құрамында 5 ғылыми бөлімше (1999): [[физика-математика|физика-математикалық]] ғылымдар, [[Жер]] туралы ғылымдар, [[химия|химия-технологиялық]] ғылымдар, [[биология]] және [[медицина]] ғылымдары, [[қоғамтану|қоғамдық]] және [[гуманитария|гуманитарлық]] ғылымдар бөлімшелері, сондай-ақ ғылыми-ұйымдық және халықаралық бөлімшелер жұмыс істеді.</br>
 
 
===Қазақстан ғылымы===
 
2. ''' ҒЫЛЫМЫ'''.* [[Қазақстан|Қазақстанда]] ғылыми ой-пікірдің тууы ежелгі замандардан бастау алады. [[Археология|Археологиялық зерттеулер]] мен жазба деректер бізге [[Жетісу|Жетісуда]], [[Орталық Қазақстан|Орталық]] және [[Шығыс Қазақстан|Шығыс Қазақстанда]] 6–8, 9–11 ғасырларда болған ежелгі қалалар мен қоныстар мәдениеті туралы деректер береді. Бұл мәдениеттің иелері өз [[көркемөнерін]], [[қолөнерін]] және жазуын жасаған жергілікті [[түркі тайпасы|түркі тайпалары]]: [[оғыз|оғыздар]], [[қарлұқ|қарлұқтар]], [[қимақ|қимақтар]], [[қыпшақ|қыпшақтар]] еді. [[Орта Азия]] мен Қазақстанның 8–11 ғасырларда [[араб халифаты|араб халифатына]] кіруіне байланысты өлкеде [[ислам діні]] таралып, мәдени өмірде [[араб]] мәдениетінің ықпалы күшейе түсті. [[Батыс Еуропа|Батыс Еуропадағы]] [[латын тілі]] сияқты [[араб тілі]] халифат аумағында халықаралық әмбебап тілге айналды. Алайда жергілікті мәдениет пен тіл сақталып қалды. Араб мәдениетін жасауға және дамытуға халифаттың бір кездегі арабтар жаулап алған елдерінен шыққан көптеген талантты ғалымдары барынша белсене қатысты. Орта ғасырлардағы қалалар өздерінің базарларымен және қолөнершілерімен ғана емес, сонымен бірге [[ақын|ақындарымен]], [[ғалым|ғалымдарымен]], [[суретші|суретшілерімен]], бай [[кітапхана|кітапханаларымен]], оқу орындарымен де дүние жүзіне мәлім болды. Қалалардың арасында [[Үндістан]] мен [[Қытай|Қытайдан]] Еуропаға қатынайтын «[[Жібек жолы]]» деп аталатын сауда керуен жолының [[география]] және [[экономика]] жағынан аса маңызды торабында, Орта Азия мен Қазақстанның отырықшылық-егіншілік аудандарының түйіскен жерінде орналасқан [[Отырар]] ([[Фараб]]) қаласы ерекше көзге түсті. Отырар кітапханасы [[қолжазба]] кітап қорының байлығы жағынан [[Египет| Египеттегі]] [[Александрия]] кітапханасынан кейінгі аса ірі кітап қоймасы болды. Отырарда ұлы ғалым [[Әбу Наср әл-Фараби]] дүниеге келді. Ол аса зор ғылыми мұра – жүзден астам ірі еңбектер қалдырды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларынан [[Әбу Райхан әл-Бируни]], [[Әбу Абдаллаһ әл-Хорезми]], [[Әбу Әли ибн Сина]], [[Әбу Жафар ат-Туси]], [[Рудаки]] және басқа көптеген ғалымдар шықты. Хорезмимен бірге әйгілі [[астрономия|астрономиялық кестелерді]] жасауға қатысқан [[астроном]] әрі математик – [[Ғаббас әл-Жауһари ]] (9 ғасырдың 1-жартысы), сондай-ақ оның замандастары – [[Ысқақ әл-Фараби]] және 40 мың сөзден тұратын араб тілінің түсіндірме [[сөздік|сөздігін]] жасаушы [[Исмаил әл-Жауһари әл-Фараби]] танымал болды. Ертіс жағалауында қимақтар арасынан географ әрі [[тарихшы]] [[Жанах ибн Хақан Қимақи]] (туған-өлген жылы белгісіз) шықты.
* 10–11 ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген [[Қарахан мемлекеті|Қарахан әулеті мемлекетінде]] тамаша ақын әрі ойшыл [[Жүсіп Баласағұни]] өз шығармаларын жазды, оның 1069 жылы жазылған «[[Құтадғу білік]]» кітабы дүние жүзінің көптеген елдеріне тарады және оны ғалымдар бүгінге дейін зейін қоя зерттеуде. Ортағасырлық өркениеттің дамуында [[Ежелгі Грекия]] мәдениетінің елеулі ықпалы болғаны сөзсіз. Шығыстың озық ойшылдарының ғылым мен мәдениетке қосқан баға жетпес үлесін сол кездің өзінде-ақ Еуропа ғалымдары да мойындаған болатын, мұны 10–12 ғасырларда Шығыс ғалымдары мен ақындары кітаптарының [[Франция|Францияда]], [[Италия|Италияда]], [[Испания|Испанияда]] және Еуропаның басқа да елдерінде аударылып кеңінен таралғандығы да дәлелдейді. Олар: Ибн Синаның ([[Авиценна]]) «[[Медицина каноны]]», әл-Хорезмидің «[[Алгебрасы мен теңдеуі]]», [[Ибн Руш|Ибн Рушдтің]], т.б. еңбектері. Орта Азия мен Қазақстандағы ғылым мен мәдениеттің 9–11 ғасырлардағы дамуы туралы айта келіп, орыс шығыстанушысы [[Конрад|Н.И. Конрад]] ғылыми тәжірибеге «[[Шығыстың дәуірлеуі]]» деген терминді енгізді. Қазіргі Қазақстан аумағында ғылым мен мәдениет қарама-қайшы және шектеулі түрде дамыды. Бұл өлкенің [[Жоңғар]] және басқа сұрапыл шапқыншылықтарға ұшырауы оның жағдайын мүлде қиындата түсті.
* 16 ғасырдағы ғалым [[Мұхаммед Хайдар Дулати|Мұхаммед Хайдар Дулаттың]] «[[Тарих-и Рашиди]]» деген еңбегі нағыз шыншыл да айқын шығарма болды, оның мәні күні бүгінге дейін жойылған жоқ. 17 ғасырдағы автор – [[Қыдырғали Жалайыри|Қыдырғали Жалайыридің]] «[[Жамиғ ат-Тауарих]]» деген шежірелер жинағы да назар аударарлық бірегей еңбек, бұл жинақ 13 – 15 ғасырлардағы қазақ халқының тарихы мен [[этнография|этнографиясының]] аса қызғылықты деректемесі болып табылады және ол қазіргі қазақ тіліне өте жақын тілде жазылған. 17 ғасырдың соңы – 18 ғасырдың басынан бастап [[Ресей|Ресейдің]] және Батыс Еуропаның бірқатар елдерінің ғалымдары Қазақстан аумағы мен халқын, оның тарихын, мәдениетін, тұрмысы мен салтын зерттей бастады. Осы өлкені алғашқы зерттеушілердің бірі орыс [[картограф|картографы]] [[Ремезов|С.У.Ремезов]] болды, ол ''«Сібір халықтары және олардың шекаралары туралы сипаттама»'' деген еңбек жазып қалдырды. 18 ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстанда [[Бухгольц|И.Д.Бухгольцтың]], [[Лихарев|С.Лихаревтың]], [[Унковский|И.Унковскийдің]] және басқа ғалымдардың экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Олар Ертіс өзенінің алабын [[Зайсан |Зайсан көліне]] дейін, [[Тарбағатай|Тарбағатай тауының]] және [[Жетісу Алатауы|Жетісу Алатауының]] сілемдерін зерттеді. [[Бекович-Черкасский|А.Бекович-Черкасскийдің]] ғылыми экспедициясы [[Арал теңізі|Арал теңізін]] және [[Каспий теңізі|Каспий теңізінің]] аумағын картаға түсірді, сондай-ақ қазақ халқы туралы кейбір этнографиялық мәліметтер жинады. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін (1731) оны ғылыми тұрғыда зерттеу ісі неғұрлым кең түрде және жедел қарқынмен қолға алынды. 1725 жылы құрылған Ресей ҒА Қазақстан өлкесін географиялық, геологиялық және этнографиялық тұрғыда зерттеу үшін 1733 жылдың өзінде-ақ экспедиция ұйымдастырды. 1733 жылдан 1771 жылға дейін Батыс Қазақстанға академияның көптеген экспедициясы келіп қайтты, бұл экспедицияларды [[Крашенинников|С.П.Крашенинников]], [[Гмелин|И.Г.Гмелин]], [[Лепехин|И.И.Лепехин]], [[Паллас|П.С.Паллас]], [[Фальк|И.П.Фальк]], [[Рычков|П.И.Рычков]], т.б. басқарды. Орынбор тұрақты экспедициясы құрылды, оған [[Кирилов|И.К.Кирилов]], [[Рычков]], [[Татищев|В.Н.Татищев]] сияқты белгілі орыс ғалымдары жетекшілік жасады. ''«Ерте заманнан бергі Ресей тарихы»'', т.б. еңбектерінде Татищев қазақтардың тарихына зор көңіл бөлді, олардың этнографиялық тегі, тұрмысы, мәдениеті мен әдет-ғұрпы жөніндегі мәселелерді тұңғыш рет ғылыми әдебиетте баяндауға талпынды. Рычков, Паллас, И.И.Георги, Фальк, И.Г.Андреев, Г.И.Спасский, Н.Я.Бичурин, С.Б.Броневский, В.И.Даль, А.И.Левшин өздерінің еңбектерінде қазақтардың тарихын, материалдық және рухани өмірін егжей-тегжейлі баяндады. Өлке тарихына [[декабрист|декабристер]], сондай-ақ орыстың ұлы ақыны [[Пушкин, Александр Сергеевич|А.С.Пушкин]] де зор көңіл бөлді. Қазақтардың тарихы жөнінде ''«Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы»'' деген (1832) үш бөлімнен тұратын тұңғыш іргелі еңбек жазған Левшинді [[Уәлиханов|Ш.Ш.Уәлиханов]] қазақ халқының [[Геродот|Геродоты]] деп атады, ал оның [[монография|монографиясын]] ғылым үшін қымбат қазына деп бағалады.
* Белгілі орыс ғалымдары [[Семенов-Тянь-Шанский|П.П.Семенов-Тянь-Шанский]], [[Пржевальский|Н.М.Пржевальский]], [[Потанин|Г.Н.Потанин]] өлкені зерттеуге ғана емес, сонымен бірге Қазақстанда 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында демократиялық ғылыми ойдың қалыптасуына да зор үлес қосты. Осы аса ірі ғалымдар, сондай-ақ [[Григорьев|В.В.Григорьев]], [[Костылецкий|Н.Ф.Костылецкий]], [[Михаэлис|Е.П.Михаэлис]], [[Маковецкий|П.Е.Маковецкий]], [[Блек|А.А.Блек]] қазақтың ағартушы-демократтары – Уәлиханов, [[Алтынсарин|Ы.Алтынсарин]], [[Абай Құнанбаев|Абай Құнанбаевтардың]] рухани өсіп-толысуына тікелей ықпал етті. [[Ресей Федерациясы|Ресей Федерациясының]] шалғайдағы отары – Қазақстан 20 ғасырдың басында бірте-бірте капиталистік қатынастар аясына тартыла бастады. Алайда патриархаттық-феодалдық қатынастардың үстемдігі, патша өкіметінің езілген халықтарды әдейі мешеулік пен қараңғылықта ұстаған отаршылдық саясаты, шын мәнінде, қазақтарды әлеуметтік және ұлттық прогреске жеткізетін жолды жауып тастады.
* 20 ғасырдың басында қазақ балаларының басым көпшілігі әрі дегенде тек ауыл медресесінде ғана оқи алды, мұндағы оқу балаларға діни аяттарды жаттатумен ғана шектелді. Қазақ жерінде 1916 жылы қарсаңында не бары бірнеше орыс және орыс-қазақ мектебі болды. Оларда 19370 қазақ баласы оқыды. Ресей ҒА-ның, басқа ведомстволардың ғалымдары [[Батыс Қазақстан|Батыс Қазақстанға]] ара-тұра келіп қайтқанына қарамастан Қазақстан тұтас алғанда 1917 жылы Қазан төңкерісіне дейін ғылыми тұрғыдан терең зерттелмей жатты, ал оның қойнауы табиғи шикізат қорларына бай болатын. 1920 жылы академик И.М.Губкиннің басшылығымен әрі тікелей қатысуымен Жайық-Ембі мұнайлы ауданын зерттеу ісі ұйымдастырылды. 1920 жылы сондай-ақ Қарағанды көмір алабын, Екібастұз көмір алабын зерттеу, этнографиялық және археологиялық экспедициялардың барлау жұмыстары басталды. Түбірінен қайта жабдықтау көзделген негізгі 8 экономикалық ауданның қатарында Түркістан да болды. 1919 жылы Қырғыз (Қазақ) ревкомы штабының жанынан тарихи-статистикалық бөлім құрылып, ол 1920 жылы ғылыми комиссия (кейін [[Қазақ АКСР-і]] Халық ағарту комиссариатының Академиялық орталығы болып қайта құрылды) ретінде Қырғыз (Қазақ) ревкомының ағарту бөлімі құрамына енді. 1920 жылы Ресей ҒА-ның Табиғи өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі тұрақты комиссиясы жанынан Қазақстанның жер қойнауын, өсімдіктері мен жануарларын, жалпы табиғатын, сондай-ақ мәдениетін, тұрмысын, тілін, этнографиялық процестерді кешенді түрде зерттеу үшін бірқатар тұрақты және маусымдық экспедициялық отрядтар құрды. Қазақстандағы алғашқы мемлекеттік ғылыми мекемелер, негізінен, ауыл шаруашылығымен байланысты болды. Олар: Өлкелік өсімдік қорғау станциясы ([[1924]]), [[Тыңайтқыш және агрономиялық-топырақтану ғылыми-зерттеу институты]] ([[1926]]), 1925 жылы [[Санитарлық-бактериологиялық институт]] ашылды. Алматы Бас геологиялық коммитетінің және [[Түсті металдар институты|Түсті металдар институтының]] бөлімшелері жұмыс істей бастады. Одақтас және [[автономиялық республика|автономиялық республикалардың]] табиғи қорларын зерттеу жөнінде құрылған ерекше коммитет 1920 жылдың басында-ақ Қазақстанды кешенді зерттеу жөнінде шаралар белгіледі. 1927 жылы республиканың табиғи ресурстарын кешенді түрде зерттеу жөнінде [[КСРО]] ҒА-ның қазақстандық экспедициясы құрылып, оны академик [[Ферсман|А.Е.Ферсман]] басқарды. 1932 жылдың КСРО ҒА-ның қазақстандық экспедициясы отрядтарының негізінде дербес 8 экспедиция ұйымдастырылды. 1932 жылы қарсаңында республикада 10-нан астам ғылыми-зерттеу институты мен тәжірибе станциясы, жүздеген тірек пункттері, [[лаборатория|лабораториялар]] мен ауа райын зерттеу станциялары, бірсыпыра геология барлау ұйымдары болды. Қазақ АКСР-і Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы жанындағы экономикалық зерттеу институты, ауыл шаруашылығын қайта құру, қой шаруашылығы, сойыстық мал шаруашылығы, топырақтану, құрылыс институттары сол кездегі ірі ғылыми мекемелердің қатарына жатады. Сол жылдары геологтар [[Гапеев|А.А.Гапеев]] пен [[Бурцев|Д.Н.Бурцев]] [[Қарағанды алабы|Қарағанды алабында]] жаңа [[көмір]] кен орындарын ашты. [[Русаков|М.П.Русаков]], [[Сәтбаев|Қ.И.Сәтбаев]], [[Борукаев|Р.А.Борукаев]] [[Қоңырат|Қоңыратта]], [[Жезқазған|Жезқазғанда]] және [[Бозшакөл|Бозшакөлде]] мыс кен орындарын барлады. Республика ғылымын дамытуда қол жеткен табыстардың нәтижесінде және ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды жақсарту және оларды үйлестіру мақсатында Кеңес үкіметінің және КСРО ҒА төралқасының шешімі бойынша 1932 жылы 8 наурызда КСРО ҒА-ның Қазақстандық базасы құрылды. Онда не бары [[зоология]] және [[ботаника]] секторлары жұмыс істеді. 1935 жылы құрамында [[қазақ тілі]] мен әдебиеті, халық шығармашылығы секторлары бар Қазақ ұлттық мәдениеті ғылыми-зерттеу институты база қарамағына берілді, сол жылдары [[Алматы|Алматыда]] [[Ботаника бағыны|Ботаника бағының]] негізі қаланды. Медецина ғылымы дамыды. 1933 жылы Мал шаруашылығы институты, 1935 жылы [[ҚАЗАҚ ЕГІНШІЛІК ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ|Егіншілік институты]], [[Малдәрігерлік институты]] және [[Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті|ауыл шаруашылығы экономикасы институттары]] құрылды. Ауыл шаруашылығы тәжірибе станцияларының тұтас жүйесі пайда болды. Мамандандырылған институттар – ауыл шарушылығын механикаландыру және электрлендіру, су шарушылығы, [[орман]] шаруашылығы, өсімдік қорғау, жеміс-жүзім шаруашылығы, астық шаруашылығы институттары ұйымдастырылды. 1940 жылы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының (ВАСХНИЛ) Қазақ бөлімшесі құрылып, оған республиканың ауыл шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу мекемелеріне басшылық ету және олардың жұмысын үйлестіру міндеті жүктелді. 1938 жылы КСРО ҒА-ның қазақстандық базасы Қазақ бөлімшесі болып қайта құрылды. Бөлімше төралқасын академик [[Архангельский|А.Д.Архангельский]] басқарды. Бөлімше ұйымдастырылғаннан кейін ғылыми-зерттеу институттарының жүйесі жедел қарқынмен дами бастады. 1939 жылы бөлімше жанынан топырақтану және география секторлары құрылды. Қарағандыда Ботаника бағының негізі қаланды. 1941 жылы Тіл, әдебиет және тарих институтының [[лингвистика]] бөлімі, 1940 жылы Геологиялық ғылымдар институты ұйымдастырылды. КСРО ҒА-ның Қазақ бөлімшесінде [[Екінші Дүниежүзілік соғыс|2-дүниежүзілік соғыс]] басталар алдында 100-ге жуық ғылыми қызметкер, олардың ішінде 3 ғылыми доктор, 14 ғылым кандидаты жұмыс істеді. Соғыс жылдары республикаға еліміздің көптеген ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындары көшіп келді. Есімі бүкіл әлемге әйгілі ғалымдар – [[Бардин|И.П.Бардин]], [[Берг|Л.С.Берг]], [[Вернадский|В.И.Вернадский]], [[Гамалея|Н.Ф.Гамалея]], [[Мещанинов|И.И.Мещанинов]], [[Зелинский|Н.Д.Зелинский]], [[Мандельштам|Л.И.Мандельштам]], [[Цицин|Н.В.Цицин]], [[Струмилин|С.Г.Струмилин]], [[Панкратова|А.М.Панкратова]], [[Фаворский|А.Е.Фаворский]], [[Малов|С.Е.Малов]], [[Фесенков|В.Г.Фесенков]], [[Тихов|Г.А.Тихов]], [[Воронцов-Вельяминов|Б.А.Воронцов-Вельяминов]], т.б. осында қызмет етті. [[Орал|Оралдың]], [[Батыс Сібір|Батыс Сібірдің]] және Қазақстанның ресурстарын Отан қорғау ісіне жұмылдыру жөніндегі КСРО ҒА-ның комиссиясы іске кірісті, оны академик [[Комаров|В.Л. Комаров]] басқарды. Ғалымдар қорғаныстық және халық шаруашылығы маңызы бар ұсыныстар жасап, оларды өндіріске енгізді, қара металдар, молибден, вольфрам, марганец кентастарының, т.б. шикізат ресурстарының мол қорын ашты. Адамдарға қан құю қызметі ұйымдастырылды, жұқпалы жараларды жедел емдеу әдістері кеңінен қолданылды. 1942 жылы Астрономия және [[физика]], Химия-металлургия институттары құрылды. 1943 жылы топырақтану-ботаника, зоология және тропиктік аурулар институттары құрылды. 1942–1945 жылдары КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің ғылыми мекемелері негізінде мамандандырылған химия, металлургия және кен байыту, отқа төзімді материалдар мен құрылыс материалдары, зоология институттары ұйымдастырылды. 1945 жылы Тарих, археология және [[этнология]], [[Кен ісі]], [[Топырақтану|Топырақтану институттары]], [[Математика]] және [[механика]] секторы жұмыс істей бастады. 1946 жылы ұйымдасқан Қазақстанның ғылым академиясы жоғары ғылыми мекеме ретінде [[жаратылыстану]], техника, гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар саласында іргелі зерттеулер жүргізетін академиялық ғылыми-зерттеу институттарының іс-әрекеттерін біріктірді әрі үйлестірді. Ұзақ жылдар бойы ол ғылымның кең көлемде дамуына жол ашып, барлық ғылыми күштердің шоғырлануы мен үйлестірілуін жүзеге асырды, ғылыми мамандар даярлауға баса маңыз берді, қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін орындау үшін бүкіл ғылыми күш-қуатты жинақтап жұмылдырып отырды. Қазақстан Республикасы мемлекеттік [[егемендік]] алған жылдары ғылыми-техникалық саланы ұйымдастыруды реформалау жобалары бойынша үлкен жұмыстар атқарылды, ғылым мен техника және елдің мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатын мемлекттік тұрғыдан басқарудың негізі қаланды. Реформалар барысында елдің бұрыннан қалыптасқан аса маңызды зерттеу орталықтарының ғылыми-техникалық күш-қуатының елеулі бөлігі сақталынып қалды, конструкторлық, технологиялық, ғылыми жұмыстарға жетекшілік ету мен үйлестіру бірыңғай мемлекеттік ғылыми-техникалық саясат арқылы қамтамасыз етілді. Іргелі және қолданбалығылыми-техникалық зерттеулерді республикалық бюджеттен мақсатты-бағдарламалық тәсіл арқылы қаржыландыру жүзеге асырылды. 1991 жыл еліміздің ұлттық жетістігі есебіндегі отандық ғылым дамуының жаңа кезеңі басталғандығымен ерекшеленді. Қазақстанның құқықтық меншігіне 100-ден астам жалпы одақтық мемлекеттік ғылыми-техникалық мекемелер өткендіктен ғылымды мемлекеттік қолдаудың маңыздылығы күрт өсті. Жаңа жағдайларға байланысты қысқа мерзім ішінде мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатты айқындау қажеттілігі туындады, елдің ғылыми-техникалық күш-қуатын сақтап қалу мен одан әрі дамыту үшін ғылыми-техникалық саланы мемлекеттік басқарудың тиімді құрылымын қалыптастыру мәселесі туындады. Қазақстан ғылымының алдына мемлекеттік тәуелсіздік негізі ретінде республиканың ғылыми-техникалық тәуелсіздігін, қоғам мен экономиканы жаңарта алатын ғылым мен техниканың дамуының жоғары дәрежедегі жетістігін қамтамасыз ету міндеті қойылды. 1991 жылы 20 наурызда Қазақстан Ғылым академиясына жаңа ғылыми мекемелерді құру мен іргелі ғылыми-зерттеулер бағыттарын айқындау тарапында кеңейтілген құқық беретін ''«Қазақ КСР-і Ғылым академиясы мәселесі»'' туралы [[Қазақ КСР-і]] Үкіметінің қаулысы қабылданды. Жаңа бағытта зерттеулерді дамыту үшін ҚР Ғылым академиясының құрамында жаңадан 8 институт ашылды: Физика-техникалық, Механика және машинатану, Археология, [[Космология|Космостық зерттеулер]], [[Информатика]] және басқару мәселелері, Мемлекет және құқық, Қолданбалы математика, Жер қойнауын кешенді игеру мәселелері институттары. ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1992 жылғы 15 қаңтардағы қаулысымен «Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техника саясаты туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы жылы [[Назарбаев, Нұрсұлтан Әбішұлы|ҚР Президентінің]] ''«Экономикалық реформалар жағдайында Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару органдарының іс-қимылдары мен ұйымдастыруын жетілдіру»'' туралы Жарлығымен Қазақстан Республикасының Ғылыми және жаңа технология министрлігі құрылды. Министрлікке мынадай міндеттер жүктелінді: республиканың ғылыми-техникалық саласының дамуы жолында мемлекеттік саясат жүргізу; ғылым және ғылым-педагогикалық мамандар даярлау жұмыстарын үйлестіру; ғылыми-технологиялық салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру. Ғылыми-зерттеулерді Қазақстан Республикасы Президенті ұсынған ''«Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен дамуы стратегиясы»'' аясында халықтың рухани мәдениетін түлетуге, сондай-ақ республикадағы өзге де әлеуметтік-экономикалық, экололгиялық және ғылыми-техникалық мәселелерге байланысты өзекті мәселелерді шешуге бағыттауға ерекше назар аударылды. Ғылым академиясы жүйесінде аймақтардағы тамақтану мәселелері бойынша ғылыми орталық, Сыртқы экономикалық орталық, [[Шығыстану|Шығыстану орталығы]], Ұлтаралық қатынастар мен [[әлеуметтану]] орталығы тәрізді жаңа ғылыми мекемелер пайда болды. ҚР Президентінің 1993 жылғы 21 қаңтардағы ''«Республиканың ғылыми-техникалық қуатын дамыту мен ғылымды ұйымдастыруды жетілдіру шаралары туралы»'' Жарлығы бойынша бұрынғы әскери-өнеркәсіп кешендерінің бірқатар өндірістері мен Ғылым академиясының салалық және мамандандырылған институттары негізінде алғаш рет [[радиоэлектроника]] мен [[байланыс]], минералдық шикізаттарды кешенді өңдеу, [[биотехнология]] ұлттық ғылыми орталықтары, сондай-ақ Ұлттық ядролық орталық құрылды. Қазақстан Республикасының Ғылым академиясы Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы болып өзгертілді. Орталықтардың негізгі іс-әрекеттері Үкімет тарапынан бекітілген: ''«[[Телекоммуникация]] мен байланыстың қазіргі заманғы жүйесін жасау», «Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында, медицинада гендік-инженерлік және биотехнологиялық әдістерді қолдану», «Қазақстанда атом энергетикасын дамыту»'' секілді республика мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламаларға арналды. Соңғы жылдары тағы да бірнеше республикалық мақсатты бағдарламалар бекітілді: <br>
ғылыми-техникалық ақпараттардың мемлекеттік жүйесін дамыту; </br><br>
халық шаруашылығын ақпараттандыру; </br><br>
Line 58 ⟶ 49:
деп аталатын бөлімдер жұмыс істеді. Сондай-ақ «Қазақстан және ғарыш», «Ядролық физика», «Қазіргі заманғы байланыс құралдары», «Өмір сапасы», «Қазақстан республикасындағы жоғары білім», «Перспективті ғылыми жобалар» деп аталатын тақырыптарда материалдар қойылды. 1999 жылы 26 маусым мен 1 шілде аралығында Будапешт қаласында ЮНЕСКО және Халықаралық ғылыми қауымдастықтың бастамасымен «ХХІ ғасырдағы ғылымдық Жаңа міндеттер» тақырыбына дүниежүзілік конференция өтті. Оның жұмысына ҚР ҰҒА-ның Президенті [[Айтхожина|Н.Ә.Айтхожина]] мен ҚР Білім және ғылым вице-министрі [[Ерғожин|Е.Е.Ерғожин]] қатысты. 2000 жылы ҚР Үкіметінің қаулысымен ғылыми-техикалық саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және ғылыми-техикалық потенциалдың қалыптасуына бағытталған, экономика мен оның ресурстарының қазіргі заманғы инновациялық талаптарына жауап беретін Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техикалық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің қолдауымен, сондай-ақ ЮНЕСКО-ның бірлесуі арқылы Астана мен Алматы қалаларында 2000 жылы 11–14 мамыр аралығында «Үшінші мыңжылдық ғылымы» атты халықаралық конференция өткізілді. Конференция жұмысына көрнекті ғалым, [[Нобель |Нобель сыйлығының]] лауреаттары [[Жерар Т.Хуфт]] пен [[Клаус фон Клитцинг]], сонымен қатар халықаралық ірі ғылыми қорлар мен [[ТМД]], [[ҚХР]] және [[Түркия]] елдері Ғылым академияларының өкілдері қатысты. [[Түркістан]] қаласының 1500 жылдығын тойлау шеңберінде 20–21 қазанда «Қазақстан мен Түркі әлемінің рухани тарихындағы Түркістан және [[Қожа Ахмет Йасауи]]» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткізіліп, оның жұмысына Қазақстан мен таяу және алыс шет елдерден келген 200-ден астам ғалымдар мен мамандар қатысты. ЮНЕСКО шеңберінде атап өтілген бұл шараның соңы Париж қаласындағы ЮНЕСКО штаб-пәтерінде Қазақстан делегациясының қатысуы арқылы өткізілген «Түркістанға 1500 жыл» деп аталатын «дөңгелек үстелмен» аяқталды. 2000 жылы қайта құрылған ҚР Білім және ғылым министрлігі – ғылым мен ғылыми-техикалық саладағы іс-әрекеттерді жүзеге асыратын, республикалық бюджет есебінен қаржыландырылатын ғылыми-зерттеу бағдарламаларына үйлестіретін бірыңғай мемлекеттік өкілетті орган болып табылады. Министрлікке білім және ғылым мен техника саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыру, кепілдік етілген көлемде ақысыз білім алуды мемлекеттік оқу орындарында қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету, ғылым мен техниканы дамытудың басым бағыттарына қорларды шоғырландыру, сондай-ақ ғылыми және педагогикалық мамандарды аттестациялау мен даярлау міндеті жүктелген. Министрлік қарамағында әр түрлі бағыттағы 130 ғылыми мекеме бар. Ғылыми-зерттеулерді ҚР Президенті ұсынған «Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен даму стратегиясы» аясында халықтың рухани мәдениетін түлетуге, сондай-ақ республикадағы өзге де әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және ғылыми-техикалық мәселелерге байланысты өзекті мәселелерді шешуге бағыттауға ерекше назар аударылды. Ғылымды ұйымдастыруды жетілдіру мен ғылыми-техикалық потенциалды дамыту, ғылыми-техикалық саланы мемлекеттік басқарудың бірыңғай жүйесін жасау Қазақстан Республикасының егемендік жолындағы стратегиялық қадамдары болды. Осы мақсатта мемлекет көлемінде ұлттық ғылыми орталықтар құру, академиялық ғылымдарды реформалау, жоғары оқу орындарының ғылыми потенциалын арттыру, республика аймақтарында ғылыми-зерттеулерді дамыту, ғылымды ұйымдастырудың жаңа формаларын мемлекеттік қолдау, халықаралық ынтымақтастықты дамыту мәселелеріне байланысты жұмыстар жүргізілді. 2001 жылы 2 ақпанда Алматы қ-нда ҚР Білім және ғылым қызметкерлерінің съезі өтіп, онда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев баяндама жасады. Президент өз баяндамасында Қазақстан үшін елдің әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуы факторында отандық ғылымды қайта құрудың өмірлік маңызы бар екендігін атап көрсетті. ҚР Президенті Еуразия ұлттық университетінде сөйлеген сөзінде 14 облыс орталықтарындағы университеттерде ашық түрде жұмыс істейтін ұлттық [[лаборатория|лабораториялар]] ашылуы керектігін айтқан болатын. Соның нәтижесінде Қазақстанда [[нанотехнология]], [[биотехнология]] салаларына арналған 5 ұлттық лаборатория ашылып жұмыс істей бастады. Қазақстан Республикасының 2001 жылы 12 шілдеде қабылданған «Ғылым туралы» Заңы ғылымды басқаруды одан әрі жетілдірудің, [[инновация]] мен зерттеу процестерін ұйымдастырудың, мамандар даярлаудың, отандық ғылымды әлемдік ғылыми қауымдастыққа интеграциялаудың негізін қалаушы құжат болды. Бұл заң ғылым және ғылыми-техикалық іс-әрекеттер саласындағы қоғамдық қатынастарды үйлестіруге бағыттала отырып, мемлекеттік ғылыми-техикалық саясаттың принциптері мен негізгі мақсаттарын, оны жүзеге асыратын мемлекеттік өкілетті органдарды айқындайды және нарықтық қатынас жағдайындағы ғылымның жаңа ұйымдық формасының дамуын, ғылым саласындағы субъектілердің міндеттері мен құқықтарын белгілейді. Ғылыми-зерттеу институттарының материалдық-техникалық базасын нығайту мақсатында, ғылыми-зерттеулер үшін бірегей құрал-жабдықтар сатып алуға, ғылыми мекемелерді қазіргі заманғы компьютерлік техникамен жарақтандыруға бағытталған «Ғылыми мекемелерге құрал-жабдықтар сатып алуды республикалық деңгейде қаржыландыру» туралы жаңа бюджеттік бағдарламаға сәйкес алғаш рет қаржы бөлінді. Соңғы бес жылда ғылым салаларына бөлінген қаржы көлемі де 3,5 есеге артты. Соңғы жылдардағы ғалымдар жүргізген ғылыми-зерттеулер отандық ғылым мен технологияның бәсекелестік мүмкіндіктерін жоғары көтеретін жаңа іргелі білімге бағытталып келеді. Ғылыммен тығыз байланысты өндірістердің қалыптасуы үшін ғылыми базалардың құрылуы табиғи және минералды ресурстарды ұтымды пайдалану, жаңа материалдар мен препараттар жасау, техногендік қалдықтарды қайта өңдеуге тарту, тау-кен металлургиясы кешенінің тұрақты жұмыс істеуі мен тиімділігін көтеру, молекулалық және клеткалық биология нәтижелерін биотехнологияда, медицинада, ауыл шаруашылығында қолдану, денсаулық және тамақтану сапасы, телекоммуникация мен байланыстың қазіргі заманғы жүйесін құру, атом энергетикасын дамыту сияқты қажетті шаралардан тұрады. Ғылымның ел экономикасына қосқан үлесін бірер фактімен-ақ жеткілікті айтуға болады. Ғылым академиясының геолог ғалымдары жүргізген іргелі зерттеулер қорытындылары өтпелі кезеңдегі күрделі жағдайда өнімдері экспорттың елеулі бөлігін құрап келген еліміздің мұнай-газ кешені мен түсті және қара металлургия өнеркәсібі өндірістерін шикізатпен тұрақты түрде қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Каспий өңірі ойпатындағы мұнай-газ көлемінің перспективалары туралы ғалымдар болжамы [[ОКИОК]] халықаралық [[консорциум|консорциумының]] Каспий шельфін бұрғылау жұмыстары кезінде шындыққа айналды. [[Вольфрам]], [[молибден]], [[ванадий]], т.б. әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие сирек кездесетін элементтер қорлары туралы болжамдар да өзін ақтады. Республика су ресурстарын кешенді пайдалану және аридтік геология мәселелерін шешуде ғалымдардың үлесі зор. Қазіргі уақытта 36 ғылыммен тығыз байланысты өндірістерге арналған конструкторлық-жобалық және техникалық-құжаттық жұмыстар дайын. Отандық технологияны пайдалану негізінде жылына 15 млрд. доллардан астам өнім беретін деңгейге жетуге мүмкіндігі бар елдегі химия және мұнай химиясы өндірістері мен мұнай, газ және көмір өңдеу бойынша бәсекеге қабілетті және тиімді құрылыстарды кеңейту мен жаңарту көзделуде. 2009 жылы 4 қыркүйекте Астана қаласында ғылым және ғылыми саясат бойынша кеңес өткізілді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев осы кеңесте сөйлеген сөзінде қазіргі Қазақстан ғылымының дамуына жаңа серпіліс беру және болашақта бәсекеге қабілетті ғыл. әлеуетті қалыптастыру қажеттігін айтты. Сөйтіп, ғылымды дамыту жөніндегі 2007–2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны мүлтіксіз орындау болып саналатындығын да атап көрсетті.
 
===Қазақстанның ғылыми мекемелері===
<b>Қазақстанның ғылыми мекемелері</b>. Қазақстанда математика, механика және информатика саласында зерттеулер жүргізу және жоғары білікті мамандар даярлау мақсатында 1965 жылы Математикалық институты ұйымдастырылды. Институт дифференциалдық теңдеулер мен математикалық физика, функциялар теориясы мен функционалдық талдау, алгебра және логика бойынша зерттеулерді үйлестіреді. Математикалық институтының негізгі ғылыми-зерттеу бағыттары:
<table BORDER="2">
<tr><td bgcolor="silver"><i>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстан_Республикасының_Ұлттық_ғылым_академиясы» бетінен алынған