Ералы хан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''Ералы, Ермүхамедәли баһадұр хан''' (т.ж.б. — 1749) — сұлтан, Кіші жүз ханы (1791- 94), Әбілқайыр ханның ек...
 
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Ералы, Ермүхамедәли баһадұр хан''' (т.ж.б. — 1749)
— сұлтан, Кіші жүз ханы (1791-
94), [[Әбілқайыр хан|Әбілқайыр ханның]] екінші
үлыұлы, А.И.Тевкелев елшілігіне
аманатқа берілген. Әкесінің тірі
кезінде [[Орта жүз]] керейлерінің
және Кііиі[[Кіші жузжүз]] шөмекейлері мен
төртқарасьшьщ сүлтанысұлтаны болды.
Кіші жүзде әкесі Әбілқайыр
ханның саясатын белсенді түр-түрде жүзеге асырды. Әкесінің Орта
[[Азия]] хандықтарымен [[Ресей|Ресеймен]]
де жүзеге асырды. Әкесінің Орта
Азия хандықтарымен Ресеймен
байланысты көптеген маңызды
тапсырмаларын орындаған. 1733
ж. Ресей елшісі [[Тевкелев|Тевкелевке]]
қосылып, КітттіКіші жүздің елшілігін
бастап, Петербургке барған.
1733 ж. 10 ақпанда Ералы патшайым [[Анна Иоановна|Анна Иоановнаның]] қабылдауында болды. [[Қазақ]]-[[орыс]]
1733 ж. 10 ақпанда Е. патшай-
ым Анна Иоановнаның қабыл-
дауында болды. 􀀂азақ-орыс
Ералы (ортада), Дж. Кэстль
суретінен, 18 г.
байланыстары, Кіiі жүздің саяси статусы жөнінде орыс ханымымен келіссөз жүргізді. Ералы бастаған [[дипломат]] миссияда ұлы
байланыстары, Кіттіі жүздің сая-
жүздің де бірнеше өкілдері болды. Осының нәтижесінде [[Төле би]], [[Қодар би]], [[Сатай]] және Қойгелді батырларға арнап орыс үкіметінің грамотасы жіберілді.
си статусы жөнінде орыс ханы-
Сыртқы істер [[коллегия|коллегиясы]] грамотада (лы жүздің Ресей құрамына қабылданғанын жариялады. Алайда аталмыш грамота әр
мымен келіссөз жүргізді. Е. бас-
түрлі жағдайлармен Ұлы жүзге
таған дипломат. миссияда үлы
жетпеді. Ералы 1740 ж. тамыз айында Орскіде шекаралық комиссияның жаңа төрағасы И.И.Неплюевтың бастамасымен өткізілген қазақ хандары мен белгілі
жүздің де бірнеше өкілдері бол-
сұлтандарының съезіне қатысты.
ды. Осының нәтижесінде Төле
би, 􀀂одар би, Сатай және 􀀂ой-
гелді батырларға арнап орыс үкі-
метінің грамотасы жіберілді.
Сыртқы істер коллегиясы гра-
мотада Үлы жүздің Ресей қүра-
мына қабылданғанын жарияла-
ды. Алайда аталмыш грамота әр
түрлі жағдайлармен Үлы жүзге
жетпеді. Е. 1740 ж. тамыз айын-
да Орскіде шекаралық комис-
сияның жаңа төрағасы И.И.Не-
плюевтың бастамасымен өткізіл-
ген қазақ хандары мен белгілі
сүлтандарының съезіне қатысты.
Тевкелевпен байырғы таныстығы
бірқатар қайшылықтарды келіс-келіссөз барысында шешуге мүмкіндік береді. Е. тәжірибелі дипломат ретінде 1742 ж. тамыз
айында тағы да [[Орск]] бекінісінде өткізілген екінші съезге де
сөз барысында шешуге мүмкін-
дік береді. Е. тәжірибелі дип-
ломат ретінде 1742 ж. тамыз
айында тағы да Орск бекінісін-
де өткізілген екінші съезге де
белсене қатысты. Кіші жүздің
белгілі өкілі ретінде [[Орта Азия]]
хандықтарымен, әсіресе осы
өңірге іргелес орналасқан қарақалпақтармен арадағы қайшылықтарды шеиіуге тікелей ат салысты. 1742 ж. қарақалпақтардың Мамыр мен Құшан бастаған 7000 отбасын әкесінің тапсырмасымен Ресей құрамына
өңірге іргелес орналасқан қара-
қабылдауда ресми өкіл қызме-
􀀃алпа􀀃тармен арадағы 􀀃айшы-
тін атқарды. Ералы Абылайды Жоңғар тұтқыньшан босатуға аттандырылған [[майор]] К.Миллердің
лы􀀃тарды шеиіуге тікелей ат са-
лысты. 1742 ж. 􀀃ара􀀃алпа􀀃тар-
дың Мамыр мен 􀀂үшан баста-
ған 7000 отбасын әкесінің тап-
сырмасымен Ресей 􀀃үрамына
􀀃абылдауда ресми өкіл 􀀃ызме-
тін ат􀀃арды. Е. Абылайды Жоң-
ғар түт􀀃ыньшан босатуға агган-
дырылған майор К.Миллердің
елшілігін жоңғар шекерасына
дейін аман-есен жеткізуге күш
салды. Сорочинская бекінісін-бекінісінде әкесінің аманаты ретінде
ұсталған [[Қожахмет]] сұлтанның
де әкесінің аманаты ретінде
жағдайының біршама жақсаруына себепші болды. 1747 ж.
үсталған 􀀂ожахмет сүлтанның
Қожахмет Ералының араласуымен
жағдайының біршама жа􀀃сару-
әкесіне қайтарылғанымен, көп
ына себепші болды. 1747 ж.
􀀂ожахмет Е-ның араласуымен
әкесіне 􀀃айтарылғанымен, көп
кешікпей дүние салды. 1748 ж.
тамызда Әбілқайырдың қайғылы жағдайда дүние салуы Кіші
тамызда Әбіл􀀃айырдың 􀀃айғы-
лы жағдайда дүние салуы Кіші
жүздегі саяси ахуалды түбірімен
өзгертіп жіберді. Е.Ералы ағасы Нүра-Нұралымен тізе қосып, Кіші жүзге
хандыққа таласқан Батыр
лымен тізе 􀀃осып, Кіші жүзге
[[сұлтан|сұлтанмен]] күрес жүргізді. Нұралының таққа отыруына барынша көмек жасады. Кіші жүздегі
ханды􀀃􀀃а талас􀀃ан Батыр
сүлтанмен күрес жүргізді. Нүра-
лының та􀀃􀀃а отыруына барын-
ша көмек жасады. Кіші жүздегі
саяси ахуалдың шиеленісуіне
􀀃арайқарай Е.Ералы өзінің бар мүмкіндігін
НүралыныНұралыны патша үкіметінің
􀀃астығынанқастығынан 􀀃орғауғақорғауға тырысты.
Алайда Баш􀀃үрттардыңБашқүрттардың көтері-
лісі (1755) және Еділ 􀀃алма􀀃тақалмақта-
ры Жоңғарияға ауа .􀀃аш􀀃анқашқан ке-
зінде (1771) Е.Ералы сүлтансұлтан патша
үкіметіне елеулі көмек көрсетті.
Белгілі [[батыр]], көтеріліс басшысы, Нүралының тақтан тайдырылуына себепкер [[Сырым Датұлының]] уақытша болса да губернатор О.Игельстроммен ауыз
Белгілі батыр, көтеріліс басшы-
жаласуына қарсылық білдірді.
сы, Нүралының та􀀃тан тайды-
Оны серіктерімен қамауға алды.
рылуына себепкер Сырым Дат-
үлының уа􀀃ытша болса да гу-
бернатор О.Игельстроммен ауыз
жаласуына 􀀃арсылы􀀃 білдірді.
Оны серіктерімен 􀀃амауға алды.
II Екатеринаның талабымен
ғана босатты. Нүралы[[Нұралы хан|Нұралы ханды]]
та􀀃тантақтан түсіріп, жер аударғанда
(1786) оны елге қайтаруды талап еткен сүлтандар мен шонжарлардың күресін басқарды.
(1786) оны елге 􀀃айтаруды та-
Хандықты уақытша жойған
лап еткен сүлтандар мен шон-
жарлардың күресін бас􀀃арды.
Ханды􀀃ты уа􀀃ытша жойған
Игельстроммен күресті. Өзінің
жақтастарымен Жайық бойындағы бірнеше бекіністерге қауіп
жа􀀃тастарымен Жайы􀀃 бойын-
төндірді. 1790 ж. Нұралының
дағы бірнеше бекіністерге 􀀃ауіп
Уфада дүние салуы Ералының патша үкіметіне қарсылығын кұшейтгі. II Екатерина халық арасындағы оның беделінің нық
төндірді. 1790 ж. Нүралының
екенін ескеріп, хандық билікті
Уфада дүние салуы Е-ның пат-
қалпына келтіріп, 1791 ж. тамыз айының соңында оны хандыққа көтеруге келісімін берді.
ша үкіметіне 􀀃арсылығын кү-
Сырым мен оны қолдаушылар
шейтгі. II Екатерина халы􀀃 ара-
Ералыны хан деп мойындамады.
сындағы оның беделінің ны􀀃
Оның устіңе Ералы әбден қартайып
екенін ескеріп, ханды􀀃 билікті
қалған Хандыққа келісім
􀀃алпына келтіріп, 1791 ж. та-
берсе де, өзінің мүмкіндігініңқ
мыз айының соңында оны хан-
азайып қалғандығын түсінді.
ды􀀃􀀃а көтеруге келісімін берді.
[[Орынбор]] [[губернатор|губернаторы]] А.А.Пеутлинг [[Уфа|Уфада]] тұрса да Ералының
Сырым мен оны 􀀃олдаушылар
әрбір қадамын аңдып, оны
Е-ны хан деп мойындамады.
ығыстырудың жолдарын іздестірді. 1794 ж. жазда Ералы әбден қалжырап дүние салды.
Оньщустіңе Е. әбден 􀀃артайып
<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
􀀃алған Ханды􀀃􀀃а келісім
ISBN 9965-607-02-8 </ref>
берсе де, өзінің мүмкіндігінің
 
азайып 􀀃алғандығын түсінді.
==Пайдаланған әдебиттер==
Орынбор губернаторы А.А.Пе-
<references/>
утлинг Уфада түрса да Е-ның
 
әрбір 􀀃адамын аңдып, оны
[[Санат: Е]]
ығыстырудың жолдарын іздестір-
 
ді. 1794 ж. жазда Е. әбден 􀀃ал-
 
жырап дүние салды.
{{stub}}
{{wikify}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ералы_хан» бетінен алынған