Албан руы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: Дулаттар одағының бір руы. Қытай деректерінде ежелгі дулулармен қатар албандар мен суандар да а...
 
шӨңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Албан''' — [[қазақ]] халқын құраған ежелгі ірі тайпалардың бірі. Шежіре бойынша, [[Ұлы жүз]] құрамына енеді. Албан атауы көне жазба тарихи деректерден белгілі. 5-6 ғ-да Албандар [[Жетісу өңірі|Жетісу өңіріндегі Үрбі]] (Юебань) қауымдастығында чубань тайпасы аталып дулу одағында болған. [[Қытай]] деректері бойынша чубань тайпасы 7 ғ-да [[Тянь-Шань]] мен [[Алтайдың|Алтайдың]] арасын мекендеген. Н. Аристов “чубань” дегеніміз дулаттарға туыс Албан және суан тайпалары деген пікір білдіреді. Бұлардың бәріне ортақ таңбасы — дөңгелек. Албан, суан екеуінің атауы да көне түріктік “алп” (“алып”), “суб” (“су”) сөздеріне “ел”, “мекен” мағынасын білдіретін “ан” сөзін қосу арқылы жасалған сыңайлы, яғни “албан” — “Алып тау елі”, “суан” — “Су елі”. Осыған қарағанда Албан, [[Cуан]], [[Дула]]т ежелден іргесі бөлінбеген туыстас тайпалар болса керек. Мұны қазақ шежірелері де дәлелдейді. Бұл үш тайпа 5 ғасырдан бүгінге дейін Жетісуды мекен етіп келеді.<br />
 
[[Орыс]] ғалымдары еңбектерінде Албан — Атбан, Адман, Адбан, Абдан түрінде кездеседі. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Албан тайпасының рулары [[Жаркент]], [[Верный]] уездін мекендеген. Верный уездінің оңтүстік-шығысын Албан тайпасының қызылбөрік және сегізсары ру бірлестіктері қоныстанған. [[Сегізсары]] [[ру|руының]] көпшілігі [[Іле өзені|Іле өз-нің]] сол жағасында Алабайтал, Сарыбұлақ, Сауысқан, Сарымсақты деген қыстауларды қоныс етіп, ал жаз айларында Асы, [[Қарқара]] жайлауларын жайлаған. Олардың қоныс еткен жерлерінің оңтүстігінде қызылбөрік руы көршілес отырған. Қыстаулары — [[Шелек өзені|Шелек өзенінің]] жоғарғы ағысы, Далашық, Биесыймас, Айдасу, Жая, Қызылмойнақ, Қараарша, Қондық, Сарыбұлақ, Қызылауыз, Бақалыда болған. Жаркент уездінін Албанның қаңырбөрік және айт, бозым рулары мекен еткен. Қыстаулары Алтынемел жотасының оңтүстік бөктерінде, Тізгін, Шылбыр, Ұшбұлақ деген кішігірім өзендердің бойында, [[Іле өзені|Іле өзенінің]] сол жақ жағалауының Қаратөбе, Қызылжиде, Үшқоңыр, Қоянды, Айдарлы деген жерлерде орналасқан. Кеген және Мерке өзендерінің өңірін әлжан, айт, бозым, Текес пен Шылқыдысу жағалауын құрман, әлжан рулары қоныс еткен. <br />
 
Албандар 1889 жылғы деректер бойынша 15420 түтін болған. Одан бергі жүз жыл мерзімде едәуір өсті. 20 ғасырдың 20-30 ж. Албандар шекара асып, Қытайдың Іле аймағына қоныс тепкен. Кеңес өкіметі орнағанда жеріне қайта үдере көшті, біразы қалып қойды. Қазақ шежіресінде Албан — Үйсіннің Бәйдібек тармағынан тарайтын Дулат, Суан, Шапырашты, Ошақты, Ысты тайпаларының ағасы болып есептеледі. Шежіре деректері бойынша Домалақ енеден (Нұрила) жалғыз ұл болған. Оның атын Тілеуберді қойып, Жарықшақ атандырған себебі, бала туғанда жарық шеке болып дүниеге келген. Содан оны алғашында Жарықшеке, кейінірек Жарықшақ деп атап кеткен. Сол Жарықшақтан үш ұл — Албан, Суан, Дулат тарайды. Албан негізінен Сары және Шыбыл деген екі ру бірлестігіне бөлінеді. Сарыдан — Сүйерқұл және Сүйменді. М. Тынышбаевтың шежіре-кестесінде Сүйерқұлдан туған төрт баланы (Шоған, Досалы, Қожмамбет, Жарты) және қызы Әлжаннан туған төрт жиенін ортақ атаумен “ сегіз сары” деп атап кеткенін көрсетеді. Өзге шежірелерде Сүйерқұлдан туған төртеуге, олардан өрбіген төрт ұрпақты (Сырымбет, Шағыр, Аламан немесе Алман, Хангелді) қосып, бәрін “сегіз сары әулеті” атағандығы туралы мағлұмат бар. Сүймендіден Айт, Бозым, Қыстық рулар бірлестігі өрбіген. Сол Сүймендіні кейбір шежірелерде “Таубұзар”, ал В.В. Востров пен М.С. Мұқанов жазбасындағы Ережеп шежіресінде “Таубасар” атаған. Сарыдан тараған аталардан Шоған, Қожмамбет, Жарты, Досалы, Шажа, Әлжан, Құрман, Қыстық, Тоқан, Баба, Жәнібек, Қара кісі, Сары таз деген рулар қалыптасқан. Шыбылдан — Қызылбөрік (Бөтей), Қоңырбөрік (Өтей), Бойдақ өрбіген. <br />
 
Албан Орта Азия халықтарының этногенезінде елеулі ықпал жасады. Мысалы, қарақалпақ елінің қолдауылы, қытай деген тайпаларында қалқаман руы бар. Қырғыздың мұндыз, шерік тармағында жолболды, күшчі тобында — хангелді, басызда — шыбыл атасы бар. Албан өзбектер құрамында да кездеседі. [[Өзбек]] — қатаған арасында қызылбөрік тармағынан тараған сақау руы кездеседі.<br />
 
Албан тайпасынан аттары аңызға айналған Шоған, Жұман, Қожағұл сынды әділ билер, Хангелді Түкеұлы, [[Райымбек батыр]], Рыскелді, Төлесұлы Байсейіт, Диқанбай Қажаланұлы, Малайсары, Оңқа, Мамай сияқты батырлар шыққан. Албанның ұраны Бақтияр, тайпалық ұраны — Райымбек, Бәйдібек, таңбасы — дөңгелек.
 
 
 
==Толығырақ==
Дулаттар одағының бір руы. Қытай деректерінде ежелгі дулулармен қатар албандар мен суандар да аталып кетеді. Бұл туралы орыс шығыстанушысы Н. Аристов былай деп жазады: «Қытайлар Хантәңірі мен Алтай арасын VII ғасырда м екендеген рулардың атын сақтап ңалды: шу-юс, шу-ми, шу-мугун, чу-бан және басқалар. Мүмкін, Дулу бастаған бұл рулар ертеректе юсбан тұрғындарын ңұрайтын айрықша Шу тобын құраған шығар. Бұл атаулардан мәні чу- бан мағынасы қырғыз-қазақтар қастер тұтатын дулаттарға тамьгрлас ад-бан (ал бан) мен су- бан (суан) шулықтардың рулары болатынына негіз бар, б әлкім, шу-бан есімімен Дулу аймағының. қүрамында болған шығар». Бұл қытай қолжазбаларының деректері қазіргі Албан мен Суан Дулат одағына кіргеніне дәлел бола алады. Қазақ шежіресі бойынша, Албан Суан мен Дулат Бәйдібектің пемересі болып келіп, Үйсінге алтыншы атадан барып қосылады. Бұл мәлімет олардың арасында туыстық-тамырластық қарым-қат ынастар бөлғанын көрсетеді. Көптеген ғасырлар бойы олар Дулат басқарған Одаң та болады. Ал, гаын мәнінде дулаттар албандар мен суандарға қарағанда сан жағынан к өп, олар Ташкенттен Алматыға дейінгі аймақты алып жатыр. Албандар болса, Верны й уезінің нгығыс жағында тұрақтады, қазір Алматы облысының Кеген мен Райымбек аудандарында қоныс теуіп отыр.
 
Line 22 ⟶ 35:
 
Мәселен, Іле өзенінің сол жағасын Қытай шекарасына дейін және батыста Шарын өзеніне дейін көптеген Сегіз сары атасының қауымдастығы мен Қоңырбөрік руы иелік етті. Олардан батысқа қарай Верный уезінің шекарасына дейін Айт пен Бозым аталары, ішінара Қызылбөріктер, ал Текес пен Шалқыдысу өзендері бойында Алжандар мен Құрман аталарының қыстаулары қанат жайды. Кеген мен Меркі өзендерінің алқабында, тау баурайларында Қоңырбөрік, Айт пен Бозым руларының қыстауы ірге көтерді. Күнгей Алатауының теріскейіндегі тау өзендерінің шатқалдарында Қызылбөрік рулары мекендеді. Іле өзенінің оң жағасында Жаркент уезінің қарамағын да Қоңырбөрік руы қыстаса, Айттар Алтынемел қыратының шатқалында, Алтынемел, Тізгін, Шылбыр, Үшбұлақ, Айнабұлақ өзенінің бойында, сонымен қатар Іле бойындағы Қар атөбе, Қызылжиде, Үшқоңыр, Қоянды мен Айдарлы шатқалдарында қоныстанды. Бұл екі уездегі Албан руларының күзеу, көктеулері қыстаудан онша алшақ емес еді, ал жайлауы таудағы альпі шабындықтарында болатын. Албан руына жататын қазақтардың басты кәсібі мал мен егін, қой-ешкі өсіріп, ірі қара мен жылқы бағып, шамалы түйені кіреге жіберіп, отырықшы және жартылай отырықшылық өмір кешіп, егін салды. Дәнді дақылдан кең тарағаны бидай, сұлы, арпа мен тары еді. Өз қыстауларының маңында қалып, телімдерінде егін өсірген жатақтар да аз болмаған.
 
==Пайдаланған әдебиет==
Қазақ ұлттық энциклопедиясы
 
{{stub}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Қазақ рулары]]
[[ru:Албаны (казахский род)]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Албан_руы» бетінен алынған