Атом ядросы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

 

'''Атом ядросы ''' — протондар мен нейтрондардан (нуклондардан) құралатын атомның ең ауыр, орталық бөлігі. А. я-ның мөлшері р10–12-10-13 см. Ондағы протон саны (Z) элементтің атомдық нөмірін немесе оның Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесіндегі (қ. Элементтердің периодты жүйесі) орнын анықтайды. Ядродағы нуклондар саны (A) атомдардың массалық санымен бірдей. Ондағы нейтрондар саны N = A – Z-ке тең. Қазір барлығы 107 химиялық элемент белгілі. Олай болса Z 1-ден 107-ге дейін, ал массалық сан (A) 260-қа дейін өзгереді. Протондар саны (Z) бірдей, нейтрондар саны (N) әр түрлі ядроларды изотоптар деп, ал Z әр түрлі, N бірдей ядроларды изотондар деп, сол сияқты массалық саны (А) бірдей ядроларды изобарлар деп атайды. Хим. элементтер қандай таңбамен белгіленсе, оның ядросы да сондай таңбамен белгіленеді; оның сол жағындағы төменгі цифр Z-ті, ал жоғарғы цифр А-ны көрсетеді (мыс.,). Ядро құрылысының беріктігі ондағы нуклондардың байланыс энергиясының мөлшерімен сипатталады. Орта және ауыр ядролардың бір нуклонға келетін орташа байланыс энергиясы 7 — 8 МэВ шамасында, өте жеңіл ядроларда одан да аз. Жұп-жұп (Z пен N жұп) ядролардың байланыс энергиясы жоғары және олар көп таралған. Нейтрондарының да, протондарының да саны 2, 8, 20, 28, 50, 64, 82, 126-ға тең ядролар мейлінше орнықты әрі көп таралған. Мұндай ядроларды магиялық ядролар деп атайды (мыс., т.б). Тақ ядролардың сыртқы нуклондарының байланыс энергиясы аз, олар орнықсыздау келеді. Әр ядроның өзіне тән ішкі импульс моментін оның спині (І) деп атайды. Нуклондар саны жұп-жұп болып келетін ядролардың негізгі күйінің спині нөлге тең. Ал тақ ядролар спині ондағы ең соңғы нуклонның спинімен анықталады. Ал қозған күйлерінің спині түрліше бола береді. Ол ядро құрылысына байланысты. Ядроның магниттік моменті (М) оның спиніне тура пропорционал, айырмашылығы тұрақты сан ғана: М = hgІ, мұндағы h — Планк тұрақтысы, g — гиромагниттік тұрақты сан. Ядролардың көбі сыртқы әсерлерсіз-ақ, өздігінен а, ,, , бөлшектерін ұшырып өз табиғатын өзгертіп, ыдырап отырады. Хим. элемент өзінен -бөлшегін шығарса, Менделеев кестесінде өзінен 2 орын бұрын орналасқан хим. элементке айналады. о-ыдырауда ядро өзінен нейтриномен бірге не электрон, не позитрон шығарып, өзінен соңғы не алдыңғы элементке айналып кетеді. Сол сияқты ядро өз атомының электрондық қабатынан бір электронды жұтып қоюы да мүмкін. Ядролардың протондық, нейтрондық ыдырауы да кездеседі. Ауыр ядролар өздігінен не басқа бөлшектердің әсерінен екі бөлікке бөлініп кетуі де мүмкін. Ол кездегі ядроның 2 — 3 нейтронды шығарып, тізбекті реакцияға ұласу қасиетін атом бомбасын жасауға, не реакторларда одан энергия алуға пайдаланады. Сыртқы бөлшектермен соқтығысу кезінде ядроларда түрлі реакциялар болып жатады. Мұндай реакциялар кезінде ядродан протон, нейтрон және олардан да ауыр бөлшектер ұшып шығады. Осы құбылыстарды зерттеу нәтижесінде қазіргі кезде ядроның бұл қасиетін адам игілігіне пайдаланудың мүмкіндігі туды.Әдеб.: Широков Ю.М., Юдин Н.П., Ядерная физика, М., 1972; Мухин К.Н., Экспериментальная ядерная физика, т. 1, М., 1983. [[Санат:А]] [[Санат:қазақ ұлттық энциклопедиясы]]