Бүркіт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

}}

[[Сурет:Aquila_chrysaetos_Flickr.jpg|thumb|300px|Бүркіт]]

 

Кең қанаттары (созған кезде 2 метрге дейін жетеді) мен қысқа құйрығы (30—35 см) ұшқан кезде "ұшып бара жатқан қанатқа" ұқсайды. Ұябасары шәулісіне қарағанда ірілеу болады. Латынша "алтын қыран" деген аты күштілік пен айбындылықтың белгісі ретінде 200 жыл бұрын берілген. Бүркіттің салмағы 3 кг-нан 6 кг-ға дейін. Үлкен құстары қара-күрең түсті, төменгі жақтары ақшылдау болады. Ұясын ағаштарға, құзжартастардың басына, ал далалы жерде — жерге салады. Өте жақсы ұшырады, жерде жақсы жүреді, жүгіре алады. Жемтігін ұстаған кезде, жартылай ашылған қанатымен ұстайды. Ұсақ және орташа [[сүтқоректілер|сүтқоректілерді]] және құстарды ұстайды. Қазақстанда [[орман|ормансыз]] және [[шөл]] далалардан басқа барлық жерлерде кездеседі, бірақ сирек. Қыста көбіне оңтүстікке ұшып кетеді.

Бүркіт – сұңқартәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қырандар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Латынша аты (Aquіla chrysaetos) «алтын қыран» деген ұғымды білдіреді. Түркі халықтарының көпшілігі «бүркіт» (жемтігін бүріп ұстау тәсіліне сәйкес) деп атайды. Бүркіт [[Солтүстік Америка|Солтүстік Американы]], [[Еуразия|Еуразияны]], Солтүстік-Батыс [[Африка|Африканы]], [[Жапония]] аралдарын мекендейді. [[Қазақстан|Қазақстанда]] оның алты түр тармағы [[Маңғыстау]], [[Үстірт]], [[Мұғалжар]], [[Сыр]] бойы, [[Қызылқұм]], [[Бетпақдала]], [[Сарыарқа]], [[Тянь-Шань]], [[Тарбағатай]], [[Алтай]] өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт – қырандар ішіндегі ең ірі әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салалы, ірі әрі бедерлі (мүйіз қабыршақты). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш-жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. Бүркіттің қанатының шеткі қауырсындарын шалғысы деп, ал құйрығының ортасындағы екі қабат әлді қауырсынын көбесі, қалғандарын жебесі деп атайды. [[Ұябасар|Ұябасарының]] бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) ''65 – 74 см'', шәулісінікі – ''59 – 66 см''. Ұябасарының салмағы ''3,8 – 6,3 кг'', шәулісінікі ''2,8 – 4,1 кг''. Бүркіттің құйрық қанатының ұзындығы ''33 – 36 см''. Тұмсығының үстіңгі жағы төмен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. [[Бүркіт]] [[суыр]], [[қоян]], [[түлкі]], [[Борсық|борсықты]], кейде тышқан мен саршұнақты, тасбақаны, тұяқты жануарлардың ([[ақ бөкен]], [[елік]], [[қарақұйрық]]) төлдерін жейді.[[Бүркіт]] аңды тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері – бездерімен буындырып өлтіреді. Үлкен ұясын (диаметрі 1,5 – 2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. [[Наурыз]] – [[сәуір|сәуірде]] бір – үштен [[жұмыртқа|жұмыртқалайды]], оны әдетте ұябасары қырық – қырық бес күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар екі жарым айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулып, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт жүз жылдай тіршілік етеді. [[Қазақ]] құсбегілері бүркітті жасына қарай ажыратып, атай білген. Мысалы: бір жастағысын – [[балапан]], екідегісін – қантүбіт, үштегісін – тірнек, төрттегісін – тас түлек, бестегісін – мұзбалақ, алтыдағысын – көк түбіт, жетідегісін – қана, сегіздегісін – жаңа, тоғыздағысын – майтүбіт, ондағысын – барқын, он бірдегісін – баршын, ал он екі жастағысын – шөгел деп атаған. Халық ұғымында бүркіт – текті әрі киелі құс. Мысалы, балалардың бас киіміне, бесікке бүркіттің бармағын тағып қойған. Академик [[Әлкей Марғұлан|Әлкей Марғұланның]] зерттеулерінен [[қазақ тілі|қазақ тілінде]] тікелей бүркітке қатысты бір жарым мыңдай ұғым бар екендігі туралы деректерді кездестіруге болады. Мысалы, бүркіттің әрбір дене мүшесінің, жеке бармақтарының, қауырсындарының өз атаулары бар. Құс аяғының өкше бармағы – тегеурін, екі ойықтың ішкі жағындағы сұқ бармағы – жембасар, орта бармағы – сығым, шынашағы – шеңгел (сілім) деп аталады. [[Қыран бүркіт]] мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. [[Қазақстан Республикасы|Қазақстан Республикасының]] Туындағы бүркіт бейнесі азаттық айбыны ретінде бейнеленген. Бүркітті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану – қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу – төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікті керек етеді. Бүркіттің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амал-айласы жетпесе, адам балапанды өлтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде [[бүркітшілік]] өнерге ерекше көңіл бөлініп,[[ Қарағанды]],[[Алматы]] облыстарында арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. [[Бүркіт]] [[Ақсу-Жабағылы]], [[Алматы]], [[Марқакөл]], [[Үстірт]] қорықтарында қорғалады. Олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] ([[1996]]) енгізілген.

Бүркітшілік – бүркітті баулып, онымен аң аулау кәсібі, [[саятшылық|саятшылықтың]] бір түрі. Бұл кәсіппен ертеде көшпелі түркі тектес халықтар шұғылданған. Тарихи деректер бойынша [[Жошы]] ханның 3 мың бүркітшісі болған. Бүркітті екі түрлі жолмен ұстайды: біріншісі – балапанын ұядан алып, қолдан баулу. Ондай бүркітті қолбала дейді. Екіншісі – бүркітті тағы күйінде ұстап үйрету. Бұлар – тірнек, тастүлек, мұзбалақ сияқты түз құстары. Бүркіт балапанын жем беру арқылы баулиды. Тұғырға отыруға жарасымен томаға кигізіп, балақ бау тағып, қолға қондыра бастайды. Ұшуға жараған кезде етке қант бүркіп, [[қоян]], [[түлкі]], [[қарсақ]] сияқты аңдардың терісіне орап, шыжым жіппен сүйретіп жүріп жегізеді, мұны «шырға тарту» дейді. Алдымен жас бөлтірік, көжек, түлкінің күшігі сияқты әлсіз аңдарды тірідей шоқытып ауыздандырады. Бұл – құсты '''''«аңға баулу»''''' деп аталады. Ал түз құсын ең алдымен томағалайды да, ырғаққа отырғызады. Ұйқыдан қалжыраған бүркіт бірте-бірте адамның ыңғайына көне бастайды, сол кезде қолдан жем беріп, дыбыс шығарып, басынан, қанат қырынан, арқасынан, жемсауынан сылап-сипап үйретеді. Түз құстарын елу – алпыс күннен кейін ұшырып, ұсақ аңға салады. Бүркіт біршама қоңды, жемге шабытты, сергек күйде болу керек. Сондықтан әр бүркіттің тегіне, қырандығына, жасына қарай әр жағдайда берілетін жемдері болады. Мысалы, '''''«қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят»''''' деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. '''''«Тартпа», «толарсақ»''''' дейтін жемдер бүркітті ширықтыру үшін берілсе, '''''«сарбөртпе»''''' (туралған ет бір – екі рет суға шайылады) құстың етін бір қалыпты ұстау үшін, '''''«ақ жем»''''' (суға сығымдап, қан-сөлі алынған, туралған ет) құстың етін төмендету және ашқарақтануы үшін беріледі. Бүркітшінің түлекті осындай түрлі жеммен баптауын '''''«қайыру»''''' дейді. Наурыз, көкек айларынан бастап, бүркітші құсты тойғыза жемдеп түлекке отырғызады. Ол бүркіт алатын аңдардың жатағын, өрісін, ізін танып, білетін байқампаз да болады. Аңға шығарғанда бүркітшінің жанында аяқ бау, балақ бау, [[тұғыр]], балдақ, томаға, сапты аяқ, [[биялай]], жеңсе бұрау (түлкі бұрайтын айыр бас шыбық), жем қалта, [[шыжым]], пышақ, ине, тарамыс, бөлеу (бүркіт бесігі) сияқты қажетті жабдықтары болады. Бүркітші саятшылыққа бірнеше кісімен шықса, оны салбурынға шығу дейді.[[File:Nid d'Aigle.JPG|thumb|Right|Eyrie]]

 

 

==Қосымша==

Бүркіт - сұңқар тәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қыраңдар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Бүркіт солтүстік Американы, Еуразияны, солтүстік-Батыс Африканы, Жапония аралдарын мекендейді. Қазақстанда оның 6 түрі таралған. Жетісу өңірінде, сондай-ақ басқа аймақтардағы жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт — қырандар ішіндегі ең ірі, әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салады, ірі, әрі бедерлі (мүйіз қабыршақтары бар). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. ұябасарының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) 65-74 см, шөулісінікі — 59-66 см. ұябасарының салмағы 3,8-6,3 кг, шәулісінікі 2,8-4,1 кг. Бүркітің құйрық қанатының ұзындығы 33-36 см, тұмсығының үстіңті жағы темен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. Бүркі суыр, қоян, түлкі, борсық, кейде тышқан мен саршұнақ, тасбақа, тұяқты жануарлардың (ақ бөкен, елік, қарақұйрық) төлдерін аулайды. Бүркі жемтігін тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері — бездерімен буындырып өлтіреді. Ұясын (диам. 1,5-2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. Наурыз-сәуірде 1-3-тен жұмыртқалайды, оны ұябасары 40-45 күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар 2,5 айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулын, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт 100 жылдай тіршілік етеді. Қыран бүркі мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. Қазақстанның туындағы бүркі бейнесі азаттықтың рәмізі ретінде бейнеленген. Бүркіті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану — қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу — төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікгі керек етеді. Бүркітің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амалайласы жетпесе, адам балапанды едтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде бүркітшілік өнерге ерекше көңіл бөлініп, облыста арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. Еңбекшіқазақ ауданы Нұра ауылындагы Жалайыр Шора атындағы құсбегілер мектебі осының айғағы. Бүркі Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Үстірт қорықтарында жылдан-жынға азаюына байланысты Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).<ref>Бабалықүлы Ж., Тұрдыбаев ауылы, Саят, ауылы, 1989; Березовиков Н.Н., Беркут, ауылы-Алматы, 1986</ref>

<ref> Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>

==Пайдаланылған әдебиет==

<references/>

 

[[Санат:Зоология]]

[[Санат:Қазақстанның Қызыл кітабына енген жануарлар]]

[[Санат:Жыртқыш құстар]]

 

[[ab:Ахалза]]