Циклоалкандар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Қаныққан [[көмірсутектер|көмірсутектердің]] тағы бір тобына циклоалкандар жатады.

Циклоалкандар — [[құрам|құрамындағы]] көміртек [[атомдар|атомдары]] өзара дара [[байланыс|байланыстар]] арқылы байланысқан, жалпы формуласы С_nН_2n болатын циклді қаныққан көмірсутектер.

Жалпы формуладағы n ≥ 3. Циклоалкандар — [[молекула|молекуладағы]] [[көміртек]] атомдары өзара σ-байланыс арқылы жалғасқан алициклді көмірсутектер. Циклоалкандағы көміртек атомдары алкандардағы сияқты sp³ гибридтелген күйде болады.

Циклоалкандарды циклопарафиндер немесе нафтендер деп те атайды. Жалпы формуласынан циклоалкандар құрамының сәйкес алкандардан [[айырмашылық|айырмашылығы]] — олардың молекуласында [[сутек|сутектің]] екі атомы кем болатынын байқауға болады. Ең қарапайым циклоалкан үш [[мүше|мүшелі]] [[сақина|сақинасы]] бар циклопропан С₃Н₆. Келесі мүшелері: циклобутан С₄Н₈ және циклопентан С₅Н₁₀, циклогександар С₆Н₁₂, т.б.

Циклоалкандарды сәйкес алкан атауының алдына цикло-деген сөз қосып атайды. Егер бүйір [[тізбек|тізбектері]], яғни [[радикал|радикалдары]] болса, олардың орны көрсетіліп, аты аталады. Циклоалкандардың изомерленуі: а) циклдің құрамындағы көміртек атомдарының санына; ә) көмірсутек молекулаларындағы орынбасарлардың түрі мен олардың орындарына байланысты; б) алкендер мен класаралық [[изомер|изомері]] болады.

Бес және алты мүшелі циклопарафиндер (циклопентан, циклогексан) және олардың гомологтары мұнайдың кейбір түрлерінің құрамында болады. Сондықтан оларды "нафтендер" деп те атайды. Циклоалкандарды [[мұнай|мұнайдан]] бөліп алады, сонымен [[қатар]] синтездік жолмен де алады.

1. Құрамындағы галоген атомдары екі шеткі [[көміртек]] атомдарында орналасқан алкандардың дигалогентуындыларына [[мырыш|мырышпен]] немесе натриймен әсер етіп алады.

2. Циклоалкандар мен олардың туындыларын [[бензол|бензолды]] және оның сәйкес туындыларын катализатор қатысында гидрлеп алуға болады:

Циклоалкандардың алғашқы екі [[мүше|мүшесі]] циклопропан мен циклобутан газдар, кейінгілері — сұйық заттар, жоғары циклоалкандар — қатты заттар.
Циклоалкандардың қайнау және балқу [[температура|температуралары]] сәйкес алкандар мен алкендерден жоғары. Алкандар сияқты бұлар да суда ерімейді.

Циклоалкандардың тұрақтылығы мен [[химия|химиялық]] [[қасиет|қасиеттері]] көбінесе циклдегі көмірсутек атомдарының санына байланысты болады. Бұл көмірсутектердің ішіндегі химиялық ең тұрақтылары — құрамында бес және алты [[көміртек]] атомы бар циклоалкандар. Циклоалкандардың көміртек атомдары sp³ гибридтенген күйде болады. Молекуласының құрамында үш және төрт көміртек атомдары бар циклопропан мен циклобутандардың валенттік бұрыштары 109°28’-тан едәуір ауытқитын (кіші) болғандықтан, циклде кернеу [[пайда]] болады да, олар бес және алты мүшелі циклоалкандардай тұрақты бола алмайды.

Циклоалкандардың біраз [[қасиет|қасиеттері]] алкандарға ұқсас: химиялық белсенділіктері төмен, жану және орынбасу [[реакция|реакцияларына]] түседі.

Алкандардан [[Айырмашылық|айырмашылығы]] — циклоалкандар қосылу реакцияларына түсе алады.

1. Цикл ашылу арқылы жүретін реакциялар (қосылу реакциялары). Циклдегі [[Айырмашылық|көміртек]] атомдарының арасындағы байланыстар үзілген жерге басқа элемент атомдары (галогендер, сутек, т.б.) қосылады.

Кіші циклді [[қосылыс|қосылыстар]] үлкен циклді қосылыстарға қарағанда қосылу реакцияларына оңайлау түседі. Мысалы, гидрлену реакциясының (сутектің қосылуы) әр түрлі циклоалкандарда жүру жағдайлары (температурада) өзгеше.

3. Дегидрлену реакциясы айырылу реакциясына жатады. Цикло- алкандар дегидрлену ([[сутек]] бөлінетін) реакцияларына түседі. Мысалы, өршіткі қатысында циклогександы дегидрлегенде бензол түзіледі.

4. Циклоалкандардың жануы. Құрамы алкандар сияқты [[көміртек]] пен сутек атомдарынан тұратындықтан, циклоалкандар да жанады. [[Оттек]] жеткілікті болса, [[нәтиже|нәтижесінде]], көміртек (IV) оксиді мен [[су]] түзіледі.

ЦиклопропанС₃Н₆ — [[газ]] тәрізді зат. Есірткілік қасиетіне байланысты [[медицина|медицинада]] қолданылады.

Циклогексан С₆Н₁₂ — сұйық зат, еріткіш ретінде қолданылады. Циклогексаннан циклогексанол, циклогексанон, адипин қышқылы және капролактам алады. [[Мұнай|Мұнайды]] өңдеген кезде циклогексан мен метилциклогексан бензол мен толуол сияқты [[химия|химиялық]] синтезге қажетті ароматты көмірсутектерге айналады.<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8 </ref>