Қына: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш «Lawsonia.jpg» деген аластатылды, бұны Ортаққордың қатысушысы Adrignola жойған, себебі: Per commons:Commons:Deletion requests/File:Kip4ak.jpg.
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Қына''' (Lіchenes{{lang-ar|حنا}}) – төменгі сатыдағы споралы өсімдіктерге жататын талломды [[организм|организмдер]]дер тобы.
[[File:Henna for hair.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Шаш бояуға арналған қына]]''.]]
[[Саңырауқұлақ|Саңырауқұлақтар]] мен [[балдыр|балдырлардың]]лардың cелбесе тіршілік ету нәтижесінде пайда болған. Қынаның 400-дей туысы, 26 мың түрі бар. Олардың қазба қалдықтары жоғарғы бор кезеңінен белгілі. [[Қазақстан|Қазақстанда]]да Қынаның 491 түрі анықталған, 1 түрі (Бұғы кладинасы) Қазақстанның “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]ына” енгізілген. Қына денесі бір [[клетка|клеткалы]]лы балдырлар тіршілік ететін саңырауқұлақ гифтерінен (жіпшелерінен) құралған. Саңырауқұлақ [[фотосинтез|фотосинтезге]]ге қабілетсіз болғандықтан дайын [[көмірсуларды балдырлардан алады да, есесіне балдырларды сумен, минералды заттармен қамтамасыз етіп, әрі сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғап тұрады. Сондықтан Қыналар басқа организмдер тіршілік ете алмайтын орта жағдайларына жақсы бейімделген. Қынаны құрайтын саңырауқұлақтар, негізінен, қалталы саңырауқұлақтар класына, ал Қынаның екінші бөлігін құрайтын балдырлар көк-жасыл балдырлар және жасыл балдырлар бөлімдеріне жатады. Бұлардың бір ерекшелігі — жеке (саңырауқұлақсыз) де тіршілік етуге қабілетті. Қынаның сыртқы пішіні әр түрлі: кішкене жұқа қабықша сияқты, жиегі бір шама тілімделген, сырты тегіс, немесе бұдырлы қалақша тәрізді; кішірек бұталарда, таста өседі, немесе ағаштарда өсіп төмен салбырап тұрады. Түсі қоңыр, қара, сұр, сары, қызғылт, ақшыл, т.б. болып келеді де қайнатпа (қабыршақты), [[жапырақ|жапырақша]]ша және [[бұта]] тәрізді Қыналар болып үш топқа бөлінеді.
 
[[File:Lawsonia inermis Ypey36.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қына]]''.]]Қына талломдарының бөліктерімен (үзіктерімен) немесе арнайы органдарымен (соредияларымен, изидияларымен) көбейеді. [[Соредия]] — балдырлардың клеткалары мен саңырауқұлақ жіпшелерінің топтасқан жиынтығы. Қабыршақ дененің жарықшағынан соредия тозаң сияқты төгіліп, ауамен таралады. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақ жіпшелері өсіп, балдыр клеткаларымен біріге Қына денесін құрайды. Изидия Қынаның денесінде бүртік тәрізді пайда болып, сосын бөлініп, өз алдына жаңа Қына [[организм|организмін]]ін түзеді. Қына суды бүкіл денесімен сіңіреді. Қоректік заттарды — минералдық элементтерді тастан, тіпті ауадағы шаңнан да ала алады. Бойынан [http://www.bonduelle.kz/kadimgi-kymyzdyk қымыздық] қышқылын бөліп шығарып, тау жыныстарының еріп, мүжілуіне ықпал етеді. Өте аз қоректенетіндіктен Қынаның өсуі де өте баяу, мысалы, бұталы Қына жылына 3 — 5 мм-дей ғана өседі. Қынаның қай түрі де ауаның ластануына, ондағы шаңға, түтінге, [[күкірт|күкіртті]]ті [[газ|газдарға]]дарға төзімді. Қына [[тундра|тундрада]]да ерекше маңызға ие. Жазда бұғы азығының 75%-ын құраса, қыста бұғылар тек Қынамен ғана қоректенеді.
Бірқатар түрлерінен дәрілік [[глюкоза]], спирт, [[лакмус]], [[бояу]], С витамині алынады. Кейбір түрлері орман шаруашылығына зиян келтіреді. Ағаш қабығына жабыса қаптай өсіп, ағаштың [[газ алмасу]] процесіне кедергі келтіреді, онда зиянды жәндіктердің, паразитті саңырауқұлақтардың өсіп дамуына жағдай жасайды. Кей түрлерін жергілікті жердің ауасының тазалығын анықтайтын [[индикатор]] ретінде пайдалануға болады.
 
Қыналар көбінесе тірі табиғаттың жеке дүниесі ретінде қарастырылады. Олар - ерекше және ғажап ағзалар. Бұлар сырттай қарағанда бір ғана өсімдік болып байқалғанымен, екі ағзаның селбесуінен құралған. Қынаның денесі саңырауқұлақтай және балдырдан түзілген. Саңырау - құлақтың жіпшумағы көк-жасыл балдырды ([[ЦИАНОБАКТЕРИЯЛАРЦианобактериялар|цианобактерия]]) орап жатады. Қына түсінің жасыл болуы құрамындағы көк-жасыл балдырдың түсіне байланысты. Қынаны төсемікке [[Саңырауқұлақтар|саңырауқұлақ]] орнықтырады. Оның құрамындағы балдырларды ауалан ылғал мен шаңды сіңіру арқылы минералды заттар түзеді. Осыған орай саңырауқұлақ зерттеушілер (микологтар) қынаны саңырауқұлақтар дүниесінің бөлімі ретінде қарастыруда.
 
Қазіргі кезде қыналардың 26 мыңға жуық түрі белгілі. Қынаны зерттеушілер [[лихенологтар]] (грекше «{{lang-el|лихен»}} - қына, - «{{lang-el|логос»}} - ілім) деп аталады.
 
Қыналар табиғатта басқа [[өсімдіктер|өсімдіктерге]] қолайсыз, құнарсыз жерлерде өседі. Тастың үстінде, шөлді-шөлейтті жерлерде, тундрада және ор май д арда тіршілік етеді. [[Антарктида|Антарктидадан]] 350 түрі, [[Оңтүстік полюс|Оңтүстік полюске]] жақын жерден 7 түрі табылған. Бұлай таралу себебі, өте ыстық ортала өсетіндері жоғары температурада тез кеуіл кететіндіктен, тіршілігі уақытша тоқталады. Қайтадан қолайлы жағдай туса, кеуіл қалған қыналар қалпына келіп, тіршілігін жалғастырады. Өте салқын жерлерде өсетін қыналарды айрықша тығыз қалың қабықша қорғап тұрады.
22-жол:
Қыналар бір топ саңырауқұлақ жіпшелері арқылы төсемікте орнығады. Оның құрамындағы саңырауқұлақтар тек қынадан ғана табылған. Ал қына құрамындағы балдыр түрлерінің табиғатта өз бетінше тіршілік ететіндері де бар.
 
Қынаның құрамында бір [[жасуша|жасушалы]]лы көк-жасыл [[балдырлар]] кездеседі. Балдырлардың [[жасуша]] [[хроматофор|хроматофорлары]] [[көмірқышқыл газы|көмірқышқыл газын]], суды сіңіріп, [[фотосинтез|фотосинтездің]] нәтижесінде ағзалық заттар түзіледі. Балдырлар және саңырауқұлақтың жіпшелері ағзалық заттармен қоректенеді.
 
Ғалымдар қыналардың құрамындағы [[саңырауқұлақтар]] мен [[балдырлар|балдырларды]] қоректік ортала жеке-жеке өсірген. Сонда саңырауқұлақтардың жіпшелері ғана пайда болып, спора түзілмеген. Балдырларда көбеюдің барлық түрлері болған. Сондықтан қыналардың құрамындағы саңырауқұлақ - тар паразитті қоректенуге бейімделе бастайды деген қорытындыла келген.
28-жол:
Қыналар өсімді жолмен көбейеді. Оның денесінде көптеген балдырлар мен саңырауқұлақ жіпшелерінің бөліктері қынаның қабықшасын жарып сыртқа шашылады. Әрбір бөліктен және денелерінен бөлініп түскен бөлшектерінен де қына өсіп жетіледі.
 
Қына құрамындағы [[жасуша|жасушаларда]]ларда жарықта [[фотосинтез]] жүреді. Сондықтан қыналар тек жарық жерде өседі, қараңғыла денесі ыдырап кетеді. Қыналарға ең қажетті жағдай - оттегіне бай таза ауа. Қалалардың лас ауасында өсе алмайды. Сол себепті қыналарды сыртқы орта тазалығының көрсеткіші есебінде пайдалануға болады.
 
'''Бұғы кынасы''' солтүстік өңірде, қарағайлы орманда өседі. Оның катпариіағы (таллом) - тақта, біз, [[Бокал|бокал тәрізді]], тік өседі. Кейде бұта тәрізді түрі де кездеседі.
44-жол:
 
Қабық тәрізді қыналардың ең ескісі антарктикалық қына, оның жасы кем дегенде 10 000 жыл деп есептеледі. Қыналар 80-100 жылға дейін, кейбіреуі 600 жылға дейін тіршілік етеді.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref><ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Экология және табиғат қорғау/ Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдаламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
– Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5 </ref><ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
 
==Пайдаланған әдебиеттер==
86-жол:
[[vi:Cây móng tay]]
[[zh:指甲花]]
[[Санат:Шаңырақ]]
[[Санат:Қ]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қына» бетінен алынған