|
— жердің ауа қабығы. Атмосфераның төменгі шекарасы [[жер]] беті болып табылады. Оның төменгі қабаты [[азот]], [[оттек|оттегі]] мен сирек кездесетін [[көміртек|көміртегінен]], [[аргон|аргоннан]], [[сутек|сутегіден]], [[гелий|гелийден]] тағы басқа [[газ|газдардан ]]тұрады. Бұған су [[бу|буы]] да араласады. Атмосфера түсінің көк болып келуі газ молекулаларының жарық [[сәуле]] шашуына байланысты. Жоғарылаған сайын атмосфера бірте-бірте сирей береді, қысымы төмендеп, оның құрылысы да өзгереді. 12 км биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабатын [[тропосфера]] деп атайды. Тропосферада [[бұлт]], [[жауын-шашын]], [[жел]] және тағы басқа құбылыстар орын алып отырады. [[Тропосфера|Тропосферадан]] жоғары 75 км биіктікке дейінгі қабат [[стратосфера]] деп аталады. Бұдан жоғары [[ионосфера]] қабаты орналасады.
</br></br></br>
==Атмосфераның құрамы және маңызы==
Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады, бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.
Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығында ауа құрамы мынадай газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-ы аргон), көмірқышқыл газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы [[криптон]], [[ксенон]], [[неон]], [[гелий]] және [[сутек газдары]] өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның төменгі қабатында ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады, тек өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл газының үлесі он есеге дейін артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында бөгде қосылыстар да кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында оттек басым, ол ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде болады. 1000 км-ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен турады, сутек зарядталған атомдар күйінде таралған.
Атмосфера құрамындағы өрбір газдың атқаратын қызметі бар. [[Азот]] нәруызды (белок) заттар мен нуклеин қышқылдарының құрамына енеді, ал оның қосылыстары өсімдіктерді Минepaлды қорекпен қамтамасыз етеді. Оттексіз тірі организмдердің тыныс алуы мүмкін емес, сондай-ақ жану мен тотығу процестері де жүрмейді. Жасыл өсімдіктер көмірқышқыл газын пайдаланып, органикалық заттар түзеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық үгілуіне қатысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қабаты Күннен келетін ультра-күлгін сәулелерді ұстап қалу арқылы тірі организмдерді бұл сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Ауа құрамындағы жай көзге көрінбейтін су булары белгілі жағдайда су тамшылары түрінде бөлініп шығып (конденсациялану), олардың тұтасуынан бұлттар қалыптасады. Атмосфераның құрылысы. Биіктеген сайын ауаның физикалық қасиеттері (температурасы, тығыздығы, қысымы және т.б.) өзгереді, сондықтан атмосфераны тропосфера, стратосфера, жзосфера, термосфера, экзосфера деп аталатын қабаттарға бөледі.
==Тропосфера==
[[Тропосфера]] — атмосфераның ең төменгі және тығыз қабаты, мұнда ауаның 4 5 бөлігі шоғырланған. Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл мезгілдері бойынша өртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Бұл қабатта атмосфера құрамындағы су буының барлығы дерлік шоғырланған, мұнда бұлттар мен тұмандар пайда болып, ауа райы қалыптасады. Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш — 70°С-қа төмендейді.
Тропосфера [[тропопауза]] деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қальцдығы 1—2 км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады. Стратосфера шамамен 50—55 км биіктікке дейін созылып жатыр. Ауа құрамындағы озоттың күн радиациясын сіңіруіне байланысты бұл қабатта температура биіктеген сайын артады. Шамамен 25 км биіктіктен соң ауа температурасы күрт жоғарылай бастап, 50 км биіктікте максимум шамасына (ГС) жетеді. Шамамен 15—70 км биіктікте оттектің біраз бөлігі ультракүлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдырайды. Бос атомдар құрылымын сақтап қалған оттек молекулаларына қосылып, озонның үш атомды молекулалары түзіледі. Стратосферада бұл процеспен қатар керісінше реакциялар, яғни озонның қайтадан ыдырауы қоса жүреді. Озон негізінен 25—30 км биіктікте шоғырланады, бұл қабатты озотты деп те атайды. Қазіргі кезде озон қабатының жұқаруы шешімін ташаған ғаламдық экологиялық проблемаға айналып отыр.
Атмосфераның ең жоғарғы қабатында өте жоғары температура (1000— 1500°С) байқалады, сондықтан бұл қабатты термосфера деп атайды. Термосфера өз кезегінде зарядталған бөлшектерден (иондар) тұратын ионосфера мен "сыртқы атмосфера" деп аталатын экзосфераға жіктеледі. Термосферада газдардың температурасы ете жоғары болғанымен, ауаның сиректігіне байланысты осында орналасатын Жердің жасанды серіктеріне қызып кету каупі төнбейді.
==Ионосфера==
Ионосферадағы иондалу Күннен келетін ультракүлгін радиация әсерінен жүреді. Ионосферада ғарыштың бөлшектердің ауа бөлшектеріне соқтығысуынан айрықша жарқырау пайда болады. Жоғары ендіктерде байқалатын бұл электрлік құбылыстар полярлық шұғыла деп аталады. Экзосферада ете жоғары жылдамдықпен қозғалатын жеңіл газдардың бөлшектері ғарыш кеңістіғіне шашырап кетеді. Соңғы кезге дейін экзосфера, сонымен бірге жалпы Жер атмосферасы 2000—3000 км биіктіктен соң таусылады деген үғым бар болатын. Қазіргі заманғы ғарыштық зерттеулер бойынша экзосферадан шашыраған сутектің Жердің айналасында шамамен 20 000 км биіктікке дейін созылатын жер тәжі деп аталатын түзілісті құрайтыны анықталып отыр.
Қазіргі кезде ғарыштық техниканың көмегімен атмосфера қабаттары қарқынды түрде зерттеліп жатқанымен, оның жоғары қабаттарының адамзатқа түсініксіз құпиялары әлі де болса жетерлік.
Атмосфераның жылынуы. Күн энергиясы — Жер шарындағы тіршіліктің арқауы және көптеген табиғи процестердің қозғаушы күші. Жер шары Күннен жылына 5628 -1021 Дж/см2 энергия алады, бұл жалпы күн энергиясының 2 миллиардтан бір бөлігі ғана. Соған қарамастан бар болғаны 36 сағ ішінде Күннің Жерге беретін жылуының мөлшері дүниежүзіндегі барлық электрстансыларының жыл бойы өндіретін энергиясына пара-пар болады.
Сендер өткен сыныптардағы география сабақтарынан күн радиациясының тура, шашыранды түрлері болатының және олардың жиынтық радиацияны құрайтынын білесіндер. Шашыранды радиация үлесіне, шамамен, Күннен келетін радиация мелшерінің 25%-ға жуығы тиесілі. Жиынтық радиацияның жылдық мөлшері күн сөулелерінің жер бетіне түсу бұрышына, атмосфераның мөлдірлігіне және жарық түсу ұзақтығына тәуелді. Жалпы алғанда, жиынтық радиация мелшері экваторлық және тропиктік ендіктерден полюстерге қарай азаяды.
Жер бетінің күн сәулесін кері шағылдыруы альбедо деп аталады, оның көрсеткіші жердің төсеніш жамылғысының сипатына байланысты болады. Мәселен, жаңа жауған қар күн радиациясының 90%-ға жуығын шағылдырса, құм 35—40%, өсімдік жамылғысы 10—25%, ал ылғал топырақ 5%-ын ғана кері қайтарады (жиынтық радиацияның жер бетіне жұтылған бөлігін не деп атайды?). Шағылу есебінен күн радиациясының 5—20%-ға жуығы жоғалады. Шағылған радиацияның басым бөлігі әлем кеңістігіне сіңіп жоқ болады.
Атмосферада күн сәулелерін озон, көмірқышқыл газы мен бұлттар, су тамшылары мен шаң-тозаң жұтады. Жалпы алғанда, атмосферада Күннен келетін радиацияның 15—20%-ы жұтылады. Осылайша күннің сәулелік энергиясының біразы атмосферада жылуға айналса, басым бөлігі жер бетін жылытуға жұмсалады. Кез келген қызған денелер жылу бөлетіні сияқты, жер бетінен көтерілген жылу атмосфераның төменгі қабатын жылытады. Жиынтық радиацияның кері шағылу мен жер бетінің жылулық сәулеленуіне жұмсалғаннан қапған бөлігін радизциялық баланс немесе қапдық радиация деп атайды. [[Радиациялық баланс]] мөлшері экватордан полюстерге қарай кемиді. Қоңыржай ендіктерде қыс кезінде радиациялық баланс теріс мәнге ие, ал экватордан, шамамен, 40' ендіктер аралығында бұл көрсеткіш жыл бойы оң болады.
Ауа температурасының атмосферада таралуы мен онъщ үздіксіз өзгерістері атмосфераның жылу режімі деп аталады, ол атмосфера мен қоршаған орта арасындағы жылу алмасуы нәтижесінде жүзеге асады. Тропосферада жұтылған радиация тәулігіне ауа температурасын 0,5°С-ка ғана жоғарылата алады. Сондықтан атмосфераның жылу режімінде атмосфера мен жер беті арасындағы жылу мен ылғал алмасуы маңызды рөл аткарады. Ауа температурасының өзгеруіне Жер шарының басқа бөліктерінен келетін ауа массаларының келуі (адвекция) де әсер етеді. Бұл туралы келесі тақырыптан таныса аласыңдар.
Атмосфера құрамындағы ылғал. Атмосфера құрамында жалпы көлемі 13 мың км3 болатын су буы бар, оның атмосферадағы үлесі ұдайы өзгеріл отырады. Ауаның ылғал сыйымдылығы оның температурасына байланысты болады. Температурасы неғүрлым жоғарылаған сайын ауа өзінің құрамында соғұрлым көп су буын ұстай алады, ал суық ауа ылғалға қанығу шегіне аназғұрлым жылдам жетеді. Жылы, ылғалды ауа жоғары көтерілген кезде суының, конденсацияланады. Яғни, ауа құрамындағы су буы бөлінен шығып, тамшы күйіне өтеді. Су тамшылары мен мұз кристалдарының тұтасуынан бұлттар пайда болатынын білесідцер. Су буынын конденсациясы жүзеге асатын ауа температурасын шық нүктесі деп атайды.
<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref>
==Физикалық қасиеттері==
Атмосфера - бүкіл [[әлем|әлемнің]] тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан онын сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Оның массасы 5,157-1011 т. тең.
===Мезосфера===
<b><i>Негізгі мәтін:<i></b> [[Мезосфера]]</br></br>
Мезосфера (грек. mesos — ортаңғы және sphaіra — шар) — атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера (мезосфера асты) мен [[ионосфера]] (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында. Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр биіктікте 70°С шамасында болса, 80 километр төңірегінде — 900°С-қа дейін төмендейді. Мезосфера құбылыстары (температурасы, қысымы тағы басқа) метеорологиялық ракетадағы құралдар күшімен анықталады.
===Термосфера===
<b><i>Негізгі мәтін:<i></b> [[Термосфера]]</br></br>
Термосфера (термо... және сфера) – атмосфераның 80–85 км-ден 500 – 600 км-ге дейінгі молекулалық, атомдық иондардың және еркін электрондардың мол қабаты. Термосферада темпнрптура биіктікке қарай жүздеген, тіпті мыңдаған градусқа өсіп отырады
===Экзосфера===
<b><i>Негізгі мәтін:<i></b> [[Экзосфера]]</br></br>
Экзосфера (грек. ехо – сыртқы және sphaіra – шар) – Жер атмосферасының шеткі, ең жоғ. қабаты. Ең төм. шегі Жер бетінен 500 – 1000 км биіктіктен өтеді, жоғ. шегі айқын анықталмаған. Э-да ауа тығыздығы өте төмен, себебі мұндағы газ бөлшектерінің (атом немесе молекула) орташа еркін жолының ұзындығы салыстырмалы тік бағытына байланысты; ал бойымен жоғары тік қозғалатын бөлшектер үшін ауа тығыздығы өте жоғары. Атмосф. газ бөлшектері, әсіресе олардың неғұрлым жеңілдері Э-дан ғарыш кеңістігіне еркін ұшып өте алады; қ. Атмосфера, Ионосфера.
Әрбір қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.
</br></br></br>
==Қазіргі жағдайы==
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден нашарлауда. Оның негізгі себептері - ауаға адамның іс-әрекетінен болатын әр түрлі газдардың (ауаны ластағыш заттар) шығарылуы.
</br></br></br>
==Маңызы==
Негізінен атмосфераның тіршілік үшін маңызы өте зор. Атмосфера - бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке кажетті газ [[элемент|элементтерімен]] (оттегі, азот, [[көмірқышқыл газ|көмірқышқыл газы]], аргон т.б.) байытады және Жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергия алмасуларын, [[ауа райы|ауа райының]] қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады. Бірақ та адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық күйінің көрсеткіштері оның ластану дәрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі <b>концентрациясы қалыпты құрамнан асып кетсе, онда ауаны ластанған деп санайды.</b>
</br></br></br>
==Ластануы==
[[image:Air .pollution 1.jpg|400px|thumb|Ауаның ластануы]]
Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космос корабльдері мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы [[компонент|компоненттерінің]] қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, жерге түсіп, барлық тірі [[организм|организмдерді]], [[ғимарат|ғимараттарды]], құрылыс [[материал|материалдарын]] бүлдіреді.
===Ластану нәтижесі===
Атмосфера кұрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейінінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мәселен, оттегі тірі организмдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, [[топырақ]] пен [[су|судағы]] бүкіл [[химиялық реакция|химиялық реакцияға]] қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда [[жануар|жануарлар]] мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі - жасыл өсімдіктер әлеміндегі үздіксіз жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе-теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға жер шарындағы [[мемлекет|мемлекеттер]] өзінің [[экономика|экономикалық]] даму деңгейіне қарай түрліше үлес қосып отыр.
===Ластағыш заттар===
Атмосфера ауасын ластайтын заттардын мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200 млн. тоннага жетіп отыр. Ал оның кұрамы 20 химиялыкэлементтен тұрады. Соның ішінде коргасын мен мырыштың ауада таралуы жэне онымен адамдардын улануы жиі байқалуда. Олардың мөлшері ауада 0,0003 мг/м3 аспауы керек. Онын негізгі көзі - автокөліктер мен оған қолданылатын қорғасын аккумляторы. Жапония, Ирак т.б. елдерде осы заттармен адамдардың улануы жиі болатындықтан, қазір көптеген елдерде балық аулауда, мылтық оқтарына қорғасынды пайдалануды шектеп отыр.
Сондықтан ауаға зиянды заттардың шығарылуын реттеу, технологияны жетілдіру, өндіріске қалдықсыз және аз қалдықты технологияны енгізу мен шығарынды заттарды қайта өңдеп пайдаға асыру бүгінгі күннің қатаң талабы болмақ.
==Атмосфера география мен геодезияда==
АТМОСФЕРА — Жерді қоршап тұрған, онымен тартылыс күші арқылы байланысқан және оның өз осінде тәуліктік және жылдық айналуына қатысатын ауадан тұратын қабығы. Атмосфераның массасы 5,15-10'5 т. [[Атмосфералық ауа]] — газдардың, судың қалкыған тамшыларымен, шаңдармен, мұз кристалдарымен және тағы да басқалары араласқан механикалық коспасы. Атмосфералық қысым мен тығыздық биіктеген сайын азайып отырады. Атмосфера ешқандай айқын шекарасыз-ақ біртіндеп планетааралық кеңістікке өтеді. Атмосфераның жоғарғы шегіне шартты түрде 20 мың км-ге жуық биіктік кабылданған. Температураның биіктеген сайын өзгеруіне сәйкес Атмосфера мынадай негізгі қабаттарға бөлінеді: қарқынды атмосфералық турбуленттік байкалатын және ауа райының проңестері дамитын (бұлттардың түзілуі, атмосфералық жауын-шашынның жаууы және тағы да басқалары) [[тропосфера]]; одан жоғары — өтпелі қабат [[тропопауза]]; одан әрі қарай бөрі жиналып жоғары қабат деп аталатын қабат құрайтын [[стратосфера]], [[мезосфера]], [[термосфера]] және [[экзосфера]]. "Атмосфера" термині басқа планеталардың ([[Шолпан]], [[Марс]], [[Сатурн]], [[Есекқырған]] және тағы да басқалары) газды қабаттарына қатысты да қолданылады.
===АТМОСФЕРА ӘРЕКЕТІНІҢ ОРТАЛЫҚТАРЫ===
Циклондар мен антицик- лондар басым аймақтар. Атмосфера әрекетінің орталықтарының пайда болуы атмосфераның жалпы циркуляциясымен тығыз байланысты. Атмосфера әрекетінің орталықтары үздіксіз және маусымдық болып екіге бөлінеді.
===АТМОСФЕРА ТОЛҚЫНЫ===
ауаның жалпы тасымалына ықпалы бар дүркіндік қозғалыстар арқылы атмосферадағы буырқанулардың таралу процесі.
===АТМОСФЕРА ҮЛГIСI===
1) атмосфе- раның қасиеттеріне қатысты, әсіресе тем- ператураның вертикаль таралуына қатыс- ты белгілі бір карапайым болжамы бар теориялық сүлба. Мыс., адиабаттық, бір- текті, изотермалық, баротропты атмосфера және т.б; 2) стандартты атмосфера.
===АТМОСФЕРА ЦИРКУЛЯЦИЯСЫ===
бүкіл атмосферада және Жер шарының жеке белдеулерінің арасында жылуды, ылғалды, сондай-ақ ауадағы бөгде заттарды алмастырып отыратын ауа ағыстарының жүйесі. Атмосфера циркуляциясы өте күрделі және үздіксіз өзгерістерге ұшырап отырса да, оның негізгі сипаттары жылдар бойы сақталып, жер бетіндегі ірі аудандардың орқайсысына тон белгілі климат жағдайын қалыптастырады.
===АТМОСФЕРА ШЕБІ===
атмосферада- ғы екі түрлі ауа массасын беліп тұратын бет немесе олардың бір-бірімен астасқан зонасы. Атмосфера шебі жылы, салқын және акклюзиялық болып бөлінеді. Жылы Атмосфера шебі - жылы ауа массасының салқын ауаның үс- тіне сырғанай көтерілуі нотшкесінде пайда болатын құбылыс; салқын Атмосфера шебі - жылы ауаға қарай қозгалатын салқын ауа мен жылы ауаның астасқан шекарасы.
===АТМОСФЕРАҒА АНТРОПОГЕНД1К ЫҚПАЛ ЖАСАУ===
атмосфералық процестердің табиғи барысына адамның техникалық жабдықтармен мақсатты араласуы
===АТМОСФЕРАЛЫҚ ЖАУЫНШАШЫН===
1) бұлттан қатты немесе сүйық күйінде (жаңбыр, қар, қиыршық, бұршақ) жауатын немесе ауадағы су буының қанығуы нәтижесінде тікелей жер бетінде жене әр түрлі заттардың бетінде шөгетін су (шық, қылау, қырау). Ақ жаңбыр және несер жаңбыр деп ажыратады. Бұлардың біріншісі, негізінен, жылы шептің, екіншісі суық шептің осерінен пайда болады;
2) бұлттан белгілі бір жерге белгілі бір уақытта жауған судың мөлшері; ол жауын влшеуіш арқылы жауған су қабатының қалыңдығы бойынша мм-мен өлшенеді. АТМОСФЕРАЛЫҚ ЖАУЫНШАШЫН тропиктерде жылына орта есеппен 1000 мм-ден астам, субтропиктер мен Коңыржай ендіктерде 250—1000 мм-ге дейін, жоғары ендіктерде 250 мм-ден аз болады.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ ҚЫСЫМ===
атмосфераның барлық заттарға және жер бетіне түсіретін қысымы. Атмосфералық қысымның теңіз деңгейінен орташа мөлшері ("қалыпты қысым) 1013 мб-ға (сынап бағанасының 760 не) тең болады. Биіктеген сайын I азайып отырады. Горизонталь бағытта біркелкі таралмайды.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ РЕФРАКЦИЯ===
аспаннан жер бетіне карай ауа тығыздығының артуына сәйкес атмосферадағы жарық соулелерінің қисаюы; аспан шырақтары мен жердегі нысандардың көріну жағдайларының өзгеруіне байланысты.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ СӘУЛЕ ШЫҒАРУ===
атмосфера мен бұлттардың өздігінен үзындығы 4—120 мкм-ге дейін үзын тол- қынды сәуле шығаруы. Жер бетіне жететін Атмосфералық сәуле шығаруды қарсы сәуле шығару, ал ғарыштық кеңістікке бағытталған атмосфералық сәуле шығаруды [[қайтпа радиация]] (қайтпа сәуле шығару) деп атайды.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ СУ===
атмосфера- лык ауада су буы немесе конденсация- ның калқыған өнімдері (тамшы, мұз кристалдары) түрінде болатын су.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ ТУРБУЛЕНТТІЛІК===
(Атмосферная турбулентность) — кеңістікте әр түрлі бағытталған және атмосфераның жалпы циркуляциясының аясында бытыраңқы сипатта болатын жеке ауа ағынының атмосферадағы қозғалысының ерекшелігі; атмосфераның негізгі қасиеттерінің бірі. АТМОСФЕРАЛЫҚ ТУРБУЛЕНТТІЛІК әр түрлі масштабтағы ауа құйындарының пайда болуының әсерінен туындайды. Турбуленттік қозғалыс нәтижесінде ауа, әсіресе тік бағытта тез орын ауыстырады (араласады), сондай-ақ ауаның жеке қабаттары арасыңда жылу, ылғал, коллоидті және тағы да басқалары қоспалар алмасуы жүреді.
===АТМОСФЕРАЛЫҚ ЭЛЕКТР===
атмосферада болатын электр құбылыстары мен процестерінің жиынтығы: атмосфераның [[электр өрісі]], [[ауаның электр өткізгіштігі]] мен [[иондану құбылысы]], бұлт пен жауын-шашынның [[электр зарядтары]], атмосферадағы разрядтар мен [[электр тогы]].
===АТМОСФЕРАНЫ ЗОНДЫЛАУ===
атмосфераның әр түрлі биіктіктерінде метеорологиялық элементтердің (температура, ылғал, ауа қысымы, жел және тағы да басқалары параметрлер) таралуын зерттеу. [[Радиозонд]], [[ұшақ]], [[зымыран]], [[жердің жасанды серігі]] және тағы да басқалары арқылы жүргізілуі мүмкін.
===АТМОСФЕРАНЫҢ БҰЛДЫРЛЫҒЫ===
атмосферадағы қалқыма заттардың (судың өте үсақ тамшылары, мұз крис- галшалары, шаң-тозаңдар, түтін және тағы да басқалары) Күн соулесін шашыратуы мен су буын жүтуы нотижесінде болатын ауа мөлдір-
лігінің кемуі. Атмосфераның бұлдырлылығы өскен сайын Күн сәулелерінің шашырауы күшейіп, Күн радиа- циясының қарқыны кемиді.
===АТМОСФЕРАНЫҢ БІРЛІК МАССАСЫ===
Күннің биіктігі 90° болған кезде соуле өтетін және қалыпты атмосфералык қысымда бірлік есебінде қабылданатын, табаны 1 см-ге тең атмосфераның тік бағанасының массасы.
===АТМОСФЕРАНЫҢ ЖАЛПЫ ЦИРКУЛЯЦИЯСЫ===
жер бетінің әркелкі дең- гейде жылынуының әсерімен және Жердің айналуының ауытқуы және үйкеліс күшінің ыкпальшан түрлі еңдіктерде құрлыктар мен мұхиттардың үстінде қалыптасқан атмосфераның ауа ағыстарының планеталық жүйесі. Коп жылдық кезеңцегі байкаулар қарастырылады. Бұл жүйеде ауа массаларының тасымалдануы (орын алмасуы) ендік бағытта да, бойлық бағытта да байқа- лады.
===АТМОСФЕРАНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ЦИРКУЛЯЦИЯСЫ===
жер бетінің біршама шағын ауданының үстінде, осы ауданның өзіне тон ерекшеліктеріне — температураның күрт өзгеруіне, орографиялық құрылысына және тағы да басқалары сойкес келетін атмосфералық циркуляция. Мысалы, бриздер, тау-аңғар желдері.
===АТМОСФЕРАНЫҢ ИОНДАНУЫ===
негізінен, Күннің қысқа толқынды соуле шығаруының әсерінен атмосфералық ауада оң және теріс иондардың (атмосфералык иондар деп аталатын), бос электрон- дардың түзілу процесі. Ионданудың нәти- жесіңде атмосфералық ауада электрөткізгіштік және ерекше емдік қасиеттер (теңіз жағасында, орманда жоғары иондану) пайда болады.
===АТМОСФЕРАНЫҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ БАЛАНСЫ===
атмосферадағы сіңі- рілғен және шашыраған радиация ағындарының алгебралық қосындысы. Баланс- тын кіріс бөлігі — атмосфера сіңірген тура және шашыраған Күн радиациясы мен жер бетінің үзын толқынды сөуле шашуы; шығыс бөлігі атмосферадан жер бетіне (қарсы соулелену) және олемдік кеңістікке бағытталған өз соулеленуі (кеткен үзын толқынды радиация).
===АТМОСФЕРАНЫҢ ШЕКАРАЛЫҚ ҚАБАТЫ===
қалыңдығы 300-400 м-ден 1500—2000 м-ге дейінгі (орташа шамамен 1000 м) тропосфераның төменгі қабаты. АТМОСФЕРАНЫҢ ШЕКАРАЛЫҚ ҚАБАТЫның қасиеттері, негізінен, жер бетінің серпінділік және термиялық ықпалдарымен анықталады.
<ref> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мекгеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
==Тағы қараңыз==
*[[Ионосфера]]
*[[Озон]]
==Пайдаланылған әдебиеттер==
*Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
==Сілтемелер==
{{reflist|colwidth=30em}}
[[Санат:Қазақстан табиғаты]]
[[Санат:Атмосфера]]
[[Санат:Сөздік]]
[[Санат:Мұнай және газ геологиясы]]
[[Санат:Терминология]]
[[Санат:А]]
[[als:Atmosphäre]]
[[ang:Lyfthelm]]
[[ar:غلاف جوي]]
[[arz:الغلاف الجوى]]
[[az:Atmosfer]]
[[ba:Атмосфера]]
[[be:Атмасфера]]
[[be-x-old:Атмасфэра]]
[[bg:Атмосфера]]
[[bn:বায়ুমণ্ডল]]
[[br:Atmosfer (planedennoù)]]
[[ca:Atmosfera d'un cos celeste]]
[[ceb:Kahanginan]]
[[cs:Atmosféra]]
[[cy:Atmosffer]]
[[da:Atmosfære (himmellegeme)]]
[[de:Atmosphäre (Astronomie)]]
[[en:Atmosphere]]
[[eo:Atmosfero (astro)]]
[[es:Atmósfera]]
[[fa:هواکره]]
[[fi:Planeettojen kaasukehät]]
[[fr:Atmosphère (astronomie)]]
[[ga:Atmaisféar an Domhain]]
[[gd:Àile]]
[[gl:Atmosfera]]
[[gv:Aeraght]]
[[he:אטמוספירה]]
[[hi:वायुमण्डल]]
[[hr:Atmosfera]]
[[ht:Atmosfè]]
[[hu:Légkör]]
[[hy:Մթնոլորտ]]
[[ia:Atmosphera]]
[[id:Atmosfer benda langit]]
[[io:Atmosfero]]
[[is:Andrúmsloft]]
[[it:Atmosfera]]
[[ja:大気圏]]
[[ka:ატმოსფერო (დედამიწა)]]
[[kn:ವಾಯುಮಂಡಲ]]
[[ko:대기]]
[[ku:Atmosfer]]
[[la:Atmosphaera]]
[[lb:Atmosphär]]
[[lmo:Atmusfera]]
[[lt:Atmosfera]]
[[lv:Atmosfēra]]
[[mk:Атмосфера]]
[[ml:അന്തരീക്ഷം]]
[[mr:वातावरण]]
[[mt:Atmosfera]]
[[ne:वायुमण्डल]]
[[nl:Atmosfeer (astronomie)]]
[[nn:Atmosfære]]
[[no:Atmosfære]]
[[nrm:Atmosphéthe]]
[[pa:ਵਾਯੂਮੰਡਲ]]
[[pl:Atmosfera]]
[[pt:Atmosfera]]
[[ru:Атмосфера]]
[[sa:वायुमण्डलम्]]
[[scn:Attimusfera]]
[[sco:Atmosphere]]
[[sk:Atmosféra (kozmického telesa)]]
[[sq:Atmosfera]]
[[sr:Атмосфера небеског тела]]
[[stq:Atmosphäre]]
[[sv:Atmosfär]]
[[te:వాతావరణం]]
[[tg:Атмосфера]]
[[th:บรรยากาศ]]
[[tl:Himpapawid]]
[[tr:Atmosfer]]
[[tt:Атмосфера]]
[[uk:Атмосфера планети]]
[[ur:کرۂ ہوا]]
[[uz:Atmosfera]]
[[vi:Khí quyển]]
[[wo:Jawwu ji]]
[[yi:אטמאספער]]
[[yo:Ojúọ̀run]]
[[zh:大气层]]
[[zh-min-nan:Tāi-khì-chân]]
[[zh-yue:大氣層]]
| 