Қазақтың ұлттық ою-өрнегі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Қазақ оюы''', қазақтың ою-өрнегі – үй-жиһаздарын, сәндік, тұрмыстық бұйымдар мен киімдерді нақыштап безендіруге қолданылатын өрнектер. Жаппай дамыған кезеңінде (''19 ғасырдан кейін'') қазақтардың үй жиһаздарын әшекейлеуге кең көлемде қолданған ою-өрнектерді, негізінен: зооморфтық, өсімдік сипатты, геометриялық, космогониялық түрлерге жіктеуге болады. Олардың ішінде жануарлардың сыртқы пішініне, мүйізіне, тырнағына, мойнына, табанына, т.б. мүшесіне ұқсас ою-өрнектер халық арасына (зооморфтық түр) кең тараған. Зооморфтық [[ою-өрнек]] [[кебеже]], [[жүкаяқ]], [[әбдіре]], [[асадал]] сияқты тұрмыстық [[бұйым]]дар [[әшекей]]інде жиі кездеседі. Аталған [[ою-өрнек]]тер кебеже бүйірінде, көбінесе, тігінен бедерленіп, бос жерлерін толықтырған, ал төсектің жан ағашы белгілі бір ырғақпен түгел дерлік өрнектелген. Кейде оларды өсімдік сипатты өрнектермен сабақтастырып, жарасымды тұтас композиция құраған. Ұсақ аңдардың табандарының іздері жүкаяқ, кебеже, асадалдың көрнекті жерлеріне салынған. Сонымен қатар бұл өрнек түрін үй жиһаздарының жиектерінен, бұрыштарынан кездестіруге болады. Зооморфтық [[өрнек]]те төрт түлік малдың абстракциялық пішіні ерекше орын алады. Оған мысал ретінде қошқармүйіз, төртқұлақ, түйетабан, ботамойын, түлкібас, құсқанат және т.б. оюларын атауға болады. Қошқармүйіз оюы қазақ халқының бүкіл тыныс-тіршілігін танытады. Кей қолданыста ол [[қырықмүйіз]], [[сыңармүйіз]], [[арқармүйіз]] болып түрленіп отырады. [[Қошқармүйіз]] төрт тармақтан құралып, ортасы айқыш тәрізді болып келеді. Төртқұлақ өрнегі кебеже, жүкаяқтарды безендіруде кеңінен қолданылады. Ол [[ағаш]] бұйымдар бетінің кейде дәл ортасына, кейде бұрышына бедерленген. [[Ағаш]] бұйымдарда түлкібас, иттабақ, [[итемшек]], [[қарақұс]], [[құстұмсық]], [[көбелек]], [[ботамойын]], [[түйетабан]], шыбынның қанаты деп аталатын зооморфтық өрнектер ұшырасады. Олар, әсіресе, жүкаяқтарды, төсектерді өрнектеуге кеңінен қолданылады.

[[Үй]] [[жиһаз]]дарындажиһаздарында кең пайдаланылатын Қазақ оюының келесі бір түрі – [[өсімдік сипатты ою-өрнектер]]. Олар тұрмыстағы ағаш бұйымдарда жиі кездеседі. Жалпы [[өсімдік]] өрнегінің жапырақ, гүл, сабақша, өткізбе, шиыршық, тамыр түрінде және жаңадан ашылып келе жатқан жауқазын бейнесінде ұшырасады. [[Өсімдік]] сипатты [[ою-өрнек]], көбінесе, [[кебеже]] мен [[жүкаяқ]]тардыңжүкаяқтардың, әбдірелердің беттерінде тігінен де, көлденеңінен де бедерленеді. Ал асадалдарда бұл ою-өрнектер бір-бірімен сабақтасып, тұтасқан түрінде беріліп отырады. [[ӨсімдікӨсімдіктер]]тер ағаш бұйымдарда шебердің талғамына қарай әр қилы көрініс табады. [[Шебер]] оны өз талғамына орай жеке де, топтастырып та пайдаланған. Сондай-ақ, ағаш бұйымдарда өсімдік белгілері сабақтастырылған, шиыршықталған күйінде немесе шеңбер түрінде бедерленген. Бұл ою-өрнектің арасындағы бүгінде кең таралғаны ағаш сұлбасының абстракциялық түрдегі бейнесі. Аталған ою-өрнектің арасындағы келесі кең таралғаны – жапырақ тектес түрі. [[Жапырақ|Жапырақтың]]тың, әсіресе, дара және топтасқан бейнелері көп қолданыс тапқан.

Қазақ жиhаздарында космогониялық [[ою-өрнек]] те кең таралған. Ол [[кебеже]] мен әбдіре бетінің дәл ортасында, көбінесе, күн бейнесінде бейнеленіп, айналасына ұсақ жұлдызшалар, бұлт, толқын салынады. 20 ғ-дың 60 – 80-жылдары [[Маңғыстау]] шеберлерінің қолынан шыққан кейбір [[үй]] жиһаздарында жұлдыз, балға мен орақ көп кездеседі. [[Ағаш]] бұйымдарда космогониялық ою-өрнектердің “[[жұлдыз]]”''“жұлдыз”, “[[шұғыла]]”“шұғыла”, “[[төртқұлақ]]”“төртқұлақ”, “[[бітпес]]”“бітпес”, “шимай”'' деп аталатын түрлері кеңінен қолданған. Аталған [[ою-өрнектер]], негізінен, ағаш бұйымдарында бірнеше рет қайталанып, ырғақ заңдылығымен орындалады. Космогониялық ою-өрнектер үй жиһаздарының орта тұсында және жиектерінде бедерленген. Мәселен, күн бейнесі, оның шұғыласы ағаш бұйымдарының ортасында шеңбер түрінде бедерленсе, ай бейнесі көбінесе қыз жасауларында жаңа ай күйінде өрнектеледі. Ал, толқын тәріздес шумақталған бұлт бейнесінің сыртқы пішіні бұйымдардың жиектерінде беріледі. Ағаш бұйымдарында көрініс тапқан ою-өрнек түрлері мен олардың мазмұны қазақтар арасында ағаш оймыштаудың біршама жақсы дамығандығын аңғартады.<ref name="source1">"Қазақ“Қазақстан”: энциклопедиясы"Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы,5 том1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>