Батырлар жыры: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
4-жол:
 
Соңғы кездері, эпостық жырларда тарихтың да, көркемдік шарттылықтың да белгілі бір дәрежеде орын алатынын, бұл екеуінің үнемі бірге әдіптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жарыққа шықты ([[Аникин|В.П. Аникин]], [[В.М. Гацак]],
[[Бердібаев Рахманқұл|Р. Бердібаев]], [[Ыбраев|Ш. Ыбраев]], т.б.). Қалай болғанда да, [[Батырлық жырлар]] — ең алдымен көркем шығарма. Ол өзінің жанрлық нысанасына қарай шындықты өзінше қорытып, оны өзінің көркемдік өзгешелігіне қарай өріп отыратыны даусыз. Эпостық жырлар адамзат қоғамының тарихи даму үрдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпостық жырларды кейде тарихи кезеңдерге қарай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпостық жырларды іштей саралап, жанрлық белгісіне, шығу дәуіріне қарай топтастырып отыру ғылымның жеткен деңгейін танытады және мұндай жинақтаушылық сипаты бар ой-пікірлер бұрын-соңды жүргізілген ізденістердің нәтижесіне сүйенеді. Қазақ эпосын пайда болған дәуіріне қарай топтастыру үлгісін [[Шоқан Уәлиханов]], [[Г.Н. Потанин]], [[Радлов Василий Васильевич|В. Радлов]], [[Диваев Әбубәкір Ахметжанұлы|Ә. Диваев]], [[Ахмет Байтұрсынов]] зерттеулерінің тәжірибесіне сүйеніп Марғұлан ұсынған болатын. Ол эпосты бес салаға бөлсе, кейіннен [[Қоңыратбаев]] эпосты он салаға бөледі. Мыңдаған жылдық тарихы бар қазақ эпосының шығу дәуірін, жанрлық түрлерін ішкі көптеген ерекшеліктеріне қарай топтастыру оңай іс емес.<br />
Батырлық жырларын пайда болу кезеңдеріне қарай ірі үш топқа жинақтауға болады:
*1) “Ең көне заманғы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалық эпос”, “көне эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ғылымда алғашқы кезеңдегі эпостық жырларды атау үшін қолданылып жүр. Бұлардың қатарына “[[Ергенеқон]]”, ''[[Аттилла]], [[Ер Төстік]]'', мергендер туралы эпостық жырлар жатқызылады.
40-жол:
*6) [[той]].<br />
 
Бұл жіктелуден байқалатын жағдай — бірқатар батырлық жырларда осы үш сюжеттің бәрі де бір-бірімен осы қиюласқан рет тәртібімен толық көрінетіндігі. Мәселен, “[[Қобыланды]]”, “[[Алпамыс батыр|Алпамыс]]”, “Қарабек” жырларында осы үш сюжет тұтас қамтылады. Ал атақты [[Мұрын жырау]] жырлаған “[[Қырымның қырық батыры]]” сияқты жыр тізбегі негізінен І және ІІ сюжеттерден тұрады. “[[Дотан]]”, “[[Құбығұл]]”, “[[Құламерген]]”, “[[Жоямерген]]”, т.б. көне эпостар, жоғарыда айтқанымыздай, үйлену, үй-ішін қорғау оқиғаларына құрылатындықтан, олар І сюжеттің төңірегіне топталады. Екі не одан да көп сюжеттердің кіруі (контаминация) Батырлық жырлардың қалыптасуы үшін айрықша қызмет атқарған. Көптеген эпостарда әрбір жеке сюжет өз алдына дербес жырланатындығын да, бір жырда бір-бірімен жалғасып, тұтас баяндалатынын да байқаймыз. Оның үстіне, жеке сюжеттің кеңістік (мекендік) бойынша құрылымы бірдей болып шығады: батырдың мекені — жау елі — батырдың мекені. Жау елінде қаза таппаған батыр өзге елде дүниеге, малға, патшалыққа қызықпай қайтып келеді. Батырлық жырлардың оқиғасына жыршы мен жырау да, тыңдаушы көпшілік те болған шындық деп қарайды. Эпостың оқиғасы “[[Баяғы заманда]]”, “[[Бұрынғы өткен заманда]]”, “[[Ноғайлы заманында]]” деп көрсетіледі. Бұл батырлар өмір сүрген айрықша бір дәуір, тыңдаушылар мерзіміне ұқсамайтын, елдің бірлігі мен берекесі мол кезең деп түсіндіріледі. Міне, осындай дәуірде өмір сүріп, '''“ішкенге мас, жегенге тоқ”''' жүріп жатқан елдің тыныштығын бұзатын жаулар қалмақ, ындыс немесе қызылбас болады. Жыр оқиғасына қозғау салатын да, батырдың үйден шығып, жорыққа аттануына себепші болатын да — осы қалыпты өмірдің бұзылуы. [[Батыр]] — бұзылған жағдайды қалпына келтіруші тұлға. Ол жауды жеңіп, әділеттілікті асқақтатып, алғашқы мамыражай дәуірді қайта орнатады. Оқиға өзінің басталған жерінде аяқталады. Жай ғана емес, тоймен аяқталады. Себебі, халық ұғымында жамандықты жақсылық, жауыздықты қайырымдылық, зорлықты әділдік жеңу—батырдың ерлігімен болатын іс. Ол кезең — '''айрықша қаһармандық дәуір, батырлар заманы'''. [[Той]] — сол жақсылық атаулының жеңіс мейрамы. <br />
 
Қазақтың Батырлық жырларына негіз болған екі түрлі эпикалық (қаһармандық) дәуір бар:
53-жол:
 
==Әдебиеттану==
*[ [Марғұлан, Әлкей Хақанұлы|Маргулан А.]], "О характере и исторической обусловленности казахского эпоса", "Известия казахского филиала АН СССР. Серия историческая", 1946, №2, с.75–80;
* [[Ғабдуллин Мәлік|Ғабдуллин М.]], [[Сыдықов|Сыдықов Т.]], "Қазақ халқының батырлық жыры", Алматы, 1972;
* Короглы Х.Г., "Огузский героический эпос", Москва, 1976;