Басаяқтылар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Haeckel_Gamochonia.jpg|thumb|
'''Басаяқтылар''' ([[Cephalopoda]]) – [[моллюскілер]] типіне жататын [[омыртқасыз жануарлар]] класы. Екі класс тармағына бөлінеді: төрт [[желбезектілер]] немесе сыртқы [[бақалшақтылар]] ([[Тetrabranchіa]] – [[Еctocochlea]]) және екі желбезектілер немесе ішкі бақалшақтылар ([[Dіbranchіa]] – [[Coleoіdae]]). Бұлардың 650-ден астам түрлері теңіздер мен мұхитта тіршілік етеді. Денесі жалаңаш ([[наутилус]] деген түрінің ғана бақалшағы бар), тұрқы 1 см-ден 18 м-ге (алып кальмарлар) дейін. Басы денесінен анық жіктелген, аузының айналасындағы жемін ұстауға арналған 8 – 10 қармалауыштарының жабысқақ сорғыштары бар, кейде [[Мүйіз|мүйізденген]] ілмешегі болады. Басаяқтылардың басының бауыр жағында орналасқан [[мантия]] қуысына жалғасатын түтікше бар. Басаяқтылар [[мантия қуысы]]нан енген суды [[түтікше]] арқылы қысыммен сыртқа шығарып, соның екпінімен қозғалады. Олардың жұтқыншағында [[үккіші]] ([[радула]]) орналасқан. [[Ауыз қуысы|Ауыз қуысына]] бір немесе екі жұп [[Сілекей безі|сілекей бездері]] ашылады ([[осьминог|осьминогтардың]] артқы сілекей бездері [[у]] шығарады). Кейбір түрінде жіңішке шегі қапшық тәрізді [[Қарын|қарынға]] жалғасады, онда қорғаныш қызметін атқаратын ерекше [[секреция]] ([[сия]]) безі бар. Жұп не қос жұп желбезегімен тыныс алады. Тұйық [[Қан Айналымы|қан айналу жүйесі]] өте күрделі, себебі, [[Омыртқасыздар|омыртқасыздардың]] ішінде тек Басаяқтылардың ғана жүрегі бір [[қарынша]] және екі жүрекшеге бөлінеді (ішкі бақалшақтыларда төртеу болады). Миы, сезім мүшелері, әсіресе, көзі жақсы дамыған. Бұлар негізінен дара жыныстылар, аталықтары жалған қолға ([[гектокотиль]]ге) айналған қармалауышымен ұрықтарын аналықтарының мантия қуысына салу арқылы [[Ұрықтану|ұрықтандырады]]. Басаяқтылар – [[жыртқыштар]], олар көбінесе [[балықтар|балықтарды]], [[шаянтәрізділер|шаянтәрізділерді]] жейді. Ал өздері – судағы сүтқоректілердің (әсіресе, кашалоттардың) жемі. Басаяқтылардың кәсіптік маңызы зор. [[Қытай]], [[Жапония]], [[Корея]], т.б. елдерде тағамға пайдаланылады. Бұлардың етінің сапасы балық етінен де артық, сондықтан жыл сайын 1,64 млн. т (оның 1,2 млн. т-сы [[кальмарлар]]) Басаяқтылар ауланады.<ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref>
'''Басаяқты ұлулар''' - жоғары ұйымдастырылған [[теңіз]] [[ұлу|ұлулар]] классы. Мезо-кайнозой кезеңінен бастап басаяқты ұлулар [[балықтар|балықтармен]] бәсекелістікте [[пайда]] болған, негізгінен сүйектестілермен. Соның нәтижесінде [[биология|биологиялық]] ұқсас бейімдеушілік пайда болған. [[Дене|Денесі]] 1 см-ден 5 м, билатериальді, симмметриялы, әдетте ірі денемен юасқа бөледі. Түрі өзгерген [[аяқ|аяғы]] шанаға айналған воронкаға айналған. Денесін мантия жапқан, мантиясы мен воронкасы реактивті түрде жүзуге мүмкіндік беретін пропульсивті [[мүше|мүшеге]] айналған. Көпшілігінде қосалқы жүзу мүшелеріне, жұп жүзбеқанаттар немесе мантияның екі жақ [[қабырға|қабырғалары]]. Аяқтарында еміздіктері, кейбір [[кальмар|кальмарларда]] олар ілмектерге айналған. Басаяқты ұлулардың бақылшықтары ішінде, (наутилустан басқа), кейбіреулерінде жетілмеген немесе жойылған; ұрғашы аргонавтарда жұмыртқапы сақтау үшін ерекше сыртқы бақалшақтары бар. Шеміршекті бас [[сүйек|сүйектерлер]] бар. [[Ми|Миы]] күрделі. Басының жағында екі ірі жақсы дамыған [[көз|көздері]] орналасқан. Басаяқты рулар денесінің реңін жылдам өзгертеді. Жарықтандыру мүшелері бар. Қан жүйес тұйық. Даражыныстылар, кейде жыныстық диморфизм байқалады. Тіршілігінде 1-ак рет көбейеді, содан кейін өледі. Басаяқты рулар [[жұмыртқа|жұмыртқалары]] ірі, сарыуызға бай. Пелагиалық немесе су түбінде қармақтың дернәсілдері шығады. Көпшілік түрлерінде [[ұрпақ|ұрпақтарына]] қарқомшылығы байқалады. 7 клас тармағы бар, оның 6 жойылған түрлер, (наутилоиден және жойылып кеткен аммониттер), 1, қазіргі [[заман|заманғы]], 2 желбезекті 7 отряды бар, (қазіргі кальмарлар, каракатицалар, сегізаяқтар, вампироморфтар мен жойылып кеткен Aulacocevatida Fhragmoteutida мен белемниттер). ТМД-да 60 түрі бар, олар Солтүстік және Қиыр Шығыс теңіздеріндетаралған. Пелагикалық [[жануар|жануарлары]], жыртқыштар және [[су]] түбі организмдері. Көптеген басаяқты ұлулар кәсіпшілік нысаны, кейбір түрлері, фармацевтикалық шикізат ретінде қолданылады.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN9965-08-286-3</ref>
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Басаяқтылар]]
[[ar:رأسقدميات]]
[[az:Başıayaqlılar]]
[[be:Галаваногія]]
[[be-x-old:Галаваногія]]
[[bg:Главоноги]]
[[ca:Cefalòpode]]
[[cs:Hlavonožci]]
[[da:Cephalopoda]]
[[de:Kopffüßer]]
[[el:Κεφαλόποδα]]
[[en:Cephalopod]]
[[eo:Kapopieduloj]]
[[es:Cephalopoda]]
[[et:Peajalgsed]]
[[fa:سرپایان]]
[[fi:Pääjalkaiset]]
[[fo:Høgguslokkar]]
[[fr:Cephalopoda]]
[[he:ראש רגלאים]]
[[hr:Glavonošci]]
[[hu:Fejlábúak]]
[[id:Cephalopoda]]
[[io:Cefalopodo]]
[[is:Smokkar]]
[[it:Cephalopoda]]
[[ja:頭足類]]
[[ka:თავფეხიანები]]
[[ko:두족류]]
[[la:Cephalopoda]]
[[lt:Galvakojai]]
[[lv:Galvkāji]]
[[mk:Главоноги]]
[[nl:Inktvissen]]
[[nn:Blekksprutar]]
[[no:Blekkspruter]]
[[nv:Łóóʼ Bigaan Dahólónígíí]]
[[pl:Głowonogi]]
[[pt:Cefalópodes]]
[[ru:Головоногие]]
[[qu:Umachaki]]
[[sco:Ink-fish]]
[[sh:Glavonošci]]
[[simple:Cephalopod]]
[[sk:Hlavonožce]]
[[sq:Cefalopodët]]
[[sr:Главоношци]]
[[sv:Bläckfiskar]]
[[th:ชั้นเซฟาโลพอด]]
[[tr:Kafadan bacaklılar]]
[[uk:Головоногі]]
[[zh:头足纲]]
| |||