Уикипедия

Көміртегі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш r2.7.2) (Боттың үстегені: arz:كاربون; косметические изменения
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:Carbon.gif|thumb|right|100px|Көміртегі ''С'']]
Көміртек адамзатқа көмір, күйе түрінде ерте заманнан белгілі. 1780 жылы А.Лавуазье көміртектің табиғатын зерттеді. Оған латынша «карбонеум» көмір деген атау 1827 жылы берілді.
 
==Периодтық жуйедегі орны==
'''Көміртегі''' ([[латын тілі|латынша]] Carboneum), ''С''(лат. [[Carboneum]]) – элементтердің периодтық жүйесінің ІV-тобындағы [[химия]]лық элемент, атомдық нөмірі 6, атомдық массасы 12,011. Табиғатта тұрақты 2 [[изотоп]]ы бар: 12С және 13С. [[Атмосфера]]ның жоғары қабатында [[ғарыш]] сәулелерінің әсерінен радиоактивті 14С изотопы түзіледі. Жер қыртысындағы көміртектің жалпы мөлшері 0,1%, ал атмосферада (СО<sub>2</sub> түрінде) – массасы бойынша 0,012%.
Көміртек II период, IV топтың негізгі топшасының элементі, реттік нөмірі 6. Оның ядросында 6 протон мен 6 нейтроны бар, электрондары да алтау. Олар екі қабатқа былай бөлініп орналасады: 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2р<sup>2</sup> (көміртектің электрондық формуласы)
 
==Табиғатта таралуы==
[[Көміртек]] [[көмір]], [[күйе]] түрінде өте ерте заманнан белгілі және әр түрлі металды тотықсыздандырып балқыту үшін пайдаланылған. Ол барлық тірі организмдердің – өсімдік, жануардың тінінде болады және олардың ыдырауы нәтижесінде пайда болған [[көмір]], [[мұнай]], [[газ]], т.б. органикалық заттарда, көптеген [[минерал]]дар (кальцит CaCO<sub>3</sub>, магнезит MgCO<sub>3</sub>, т.б.) құрамында болады. Көміртек ауада, суда көмір қышқыл газ түрінде, табиғи суларда еріген күйінде кездеседі. Көміртектің 4 кристалдық модификациялары белгілі: [[алмас]], [[графит]], жасанды жолмен алынған [[фуллерен]] және [[карбин]].
Көміртек бос күйінде алмаз, графит, карбин деп аталатын аллотропиялық күйлерінде кездеседі. Табиғи қосылыстары карбонаттар (СаСО<sub>3</sub> • MgCО<sub>3</sub> - доломит, СаСО<sub>3</sub> - мәрмәр, MgCО<sub>3</sub> - магнезит). Байланысқан күйде көмірде, мұнайда, табиғи газдарда кездеседі. Бос күйінде көміртек улы емес, ал оның қосылыстары CO - иіс газы, ССl<sub>4</sub> - төрт хлорлы көміртек, CS<sub>3</sub> — күкіртті көміртек улы заттар.
 
Аллотропиялық түрезгерістері кристалдық торларының әр түрлілігімен сипатталады.
Көміртек – негізінен, ковалентті қосылыстар түзеді және тізбек түзгіш элемент. Ол ковалентті қосылыстарында 2 және 4 валентті. Қалыпты температурада көміртек химиялық белсенді емес, қыздырғанда белсенділігі артады. Алмас пен графитке қарағанда аморфты көміртек (күйе, көмір) реакцияға оңай түседі. Қыздырғанда [[оттек]]пен әрекеттесіп көміртек диоксидін СО<sub>2</sub>, оттек жеткіліксіз болса көміртек (ІІ) оксидін СО түзеді. Көміртек күшті тотықсыздандырғыш, жоғары температурада ол көптеген металл тотықтарынан (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, CuO, т.б.) таза металды ығыстырып шығарады. Көміртекті [[катализатор]] қатысында қыздырғанда сутекпен әрекеттесіп [[метан]], металдар мен карбидтер түзеді. Қыздырғанда балқымай 3500°С температура шамасында буланып ұша бастайды. Ол еріткіштерде ерімейді, бірақ балқыған металдарда (темір, [[никель]], платинада) ериді. Оны салқындатқанда [[графит]] түрінде көміртек бөлініп шығады, сондықтан оны металлургияда металл алу үшін қолданады. [[Аморфты көміртек газ]] және сұйық заттарды қоспасынан тазартуда, бояу жасауда, противогаздарда, жасанды алмас алуда, алмас – қатты материалдардың бетін өңдеуде, [[шыны]] кесуде, жер бұрғылауда, ал графит – қарындаш жасауда, т.б. қолданылады. <ref name=”source1”> “Балалар Энциклопедиясы”, V-том </ref>
 
==Физикалық қасиеттері==
''Алмаз'' ең катты зат, ''графит'' май тәрізді жылтыр сұр түсті жұмсақ зат. Графит 2000°С-да, төменгі қысымда ''карбинге'' айналады. Жаңадан алынған фуллерен деген түрі де бар, ол футбол добы сияқты құрылысты болады. Көміртектің бұл түр өзгерістеріне аморфты көміртекті қосуға болады. Оны ағаш көмірін, тас көмірді ауа қатысынсыз құрғак айдау арқылы алады. Сонда алынған көмірде өз бетіне газдарды, сұйықтарды сіңіретін қасиет (адсорбция) пайда болады.
 
==Алынуы==
Көміртек ағашты ауасыз ыдырату арқылы, органикалық заттардың көмірленуі нәтижесінде түзіледі.
 
==Химиялық қасиеттері==
{{Менделеевтін периодтык кестесі}}▼
Көміртек көптеген жай заттармен оңай әрекеттеседі.
 
1) Жану реакциясы:
 
::a) 2С + О<sub>2</sub> = 2СО
== Пайдаланылған әдебиет</span> ==▼
::ә) С + О<sub>2</sub> = CO<sub>2</sub>
<references/>▼
 
2) Хлормен әрекеттескенде көміртек тек жарық сәулесінің әсерінен төрт хлорлы көміртек түзіледі:
{{stub}}▼
 
::С + 2Cl<sub>2</sub>= CCl<sub>4</sub> (бағалы еріткіш) өрт сөндіруде қолданылады.
 
3) Металдармен әрекеттесіл карбидтер түзеді:
 
::2С + Са = СаС<sub>2</sub> (бұдан ацетилен алынады)
 
4) Күкіртпен күкіртті көміртек түзеді:
 
::С + 2S = CS<sub>2</sub> (еріткіш)
 
5) Сутекпен әрекеттескенде метан түзіледі:
 
::С + 2Н<sub>2</sub>→СН<sub>4</sub> (отын - ол табиғи газдың негізгі құрам белігі)
 
Көміртектің ''күрделі заттармен'' әрекеттесуі:
1) Сумен өрекеттескенде газдар коспасы (су газы) белінеді:
 
::С + Н<sub>2</sub>О = CO + Н<sub>2</sub> (су газы - бағалы отын)
 
Алынған газдардың екеуі жанғыш болғандықтан жылу көбірек белінеді. Сондықтан көмірді жаққанда сулау қажет.
 
2) Концентрлі күкірт және азот қышқылдарымен әрекеттескенде тотығады:
 
::С + 4HNО<sub>3</sub>(конц)=СО<sub>2</sub>+4NO<sub>2</sub>+2Н<sub>2</sub>O
 
3) С+ 2H<sub>2</sub>SО<sub>4</sub>(конц) = СО<sub>2</sub>+2SO<sub>2</sub>+2Н<sub>2</sub>O
 
==Қолданылуы==
'''Алмаз''' - бұрғылар жасау үшін, қырланған алмаздан бриллиант, әшекейлі зат әзірленеді.
 
'''Графит''' - қарындаштың өзегі, электродтар дайындауда.
 
'''Кокс''' (C) тотықсыздандырғыш ретінде металл өндіруде.
 
Активтелген көмірдің адсорбциялық қасиеті медицинада және газтұтқыштар (противогаз) әзірлеуде қолданылады.<ref>Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0</ref>
▲{{Менделеевтін периодтык кестесі}}
 
▲== Пайдаланылған әдебиет</span> ==
▲<references/>
 
▲{{stub:Химия}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Химия]]
[[Санат:Химиялық элементтер]]
[[Санат:Оқулық]]
[[Санат:К]]
 
[[af:Koolstof]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Көміртегі» бетінен алынған