Ашқарақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Сөз төркіні бұдан бұрын шыққан бір еңбекте талданған болатын. Қазіргі [[қазақ тілі|қазақ тіліндегі]] мағынасы «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» мен осы сөзді төркіндетуші авторлар мақаласында анық, айқын, дұрыс берілген. Мәселе, сөздің мағынасында емес, оның шыққан тегі, төркіні туралы болғандықтан, біз оларды қайталап жатуды артық санадық.
Сез төркіні бүдан бұрын шыққан бір ең-
 
бекте талданған болатын (ҚТҚЭС. Алматы. 1966, 45—
'''«Ашқарақ»''' сөзінің төркінін зерттеушілер пікірінше, бұл сөз тілімізде жиі қолданылатын ''«аш»'' (тамақ ішпеген, нәр татпаған мағынасындағы) сөзі мен кейбір түркі тілдерінде ([[тува тілі|тува]], [[хакас тілі|хакас]], [[якут тілі|якут]], сары [[ұйғыр тілі|ұйғыр]]) «көз» мағынасын беретін ''«қарақ»'' немесе ''«харах»'' тұлғаларының қосындысынан туғандығы байқалады. Түркі тілдерінде, жалпы тілдерде, сөздердің бірігуі арқылы үшінші бір сөз жасалып, өзгеше мағынаға ие болатынын теріс деуге, әсте, болмайды. Сондықтан да ''«ашқарақ»'' сөзінің төркінін зерттеушілердің болжамы көңілге қонымды, ойға оралымды екендігінде дау жоқ. Алайда, кейбір тілдік деректер бұл жорамалға жасқана, күдіктене қарауға мәжбүр етеді де, сөз төркінін басқаша қарастырса қалай болар еді деген ойға жетектейді.
46). Қазіргі қазақ тіліндегі мағынасы «Қазақ тілінің тү-
 
сіндірме сөздігі» мен осы сөзді төркіндетуші авторлар
Тіліміздегі ''«аш»'' сөзі тува, хакас, якут тілдерінде де дәл осы дыбыстық құрамаға сәйкес — ''аш'', ''ас'', ''ачык'' тұлғаларында айтылса, ал біздегі ''«көз»'' бұл тілдерде ''карак'', ''харах'' (хакас, якуттарда) болып қолданылатыны да рас. Осылай бола тұрса да бұл тілдерде ''«аш»'' пен ''«харах»'' сөздері қосылып, қазақ тілінде ''«тамақсау»'', ''«қомағай»'' мағынасын беретін — ''«ашқараққа»'' дыбыстық жағынан сәйкес келетін сөз тудырмауы және мұндай мағынадағы сөздер: туваша — ''тотпас'', хакасша — ''тоспас'', якутша — ''топпот'' болып тұлғалануы таңдандырады. Дәлірек айтқанда, ''«ашқарақ»'' сөзінің төркіні боларлық тілдерден
мақаласында анық, айқын, дүрыс берілген. Мәселе, сөз-
оған сәйкес тұлға таппаймыз. Сондықтан біздің жобалауымызша, сөз төркіні ''парсы тілі'' демекпіз. Мұны сол тілдің мына сияқты деректері дәлелдей түседі. Ең алдымен, парсыша: ''хош'' — жақсы; ''хорак'' — тамақ. Бұл сөздердің қазақ тіліне сіңгендігі сондай, кейде тідімізде
дің мағынасвінда емес, оның шыққан тегі, геркіні тура-
лы болғандықтан, біз оларды қайталап жатуды артық
санадық.
«Ашқарақ» сөзінің теркінін зерттеушілер пікірінше,
бұл сөз тілімізде жиі қолданылатын «аш» (тамақ ішпе-
ген, нәр татпаған мағынасындағы) сөзі мен кейбір түркі
тілдерінде (тува, хакас, якут, сары үйғыр) «көз» мағынасын беретін «қарақ» немесе «харах» тұлғаларының
қосындысынан туғандығы байқалады.
Түркі тілдерінде, жалпы тілдерде, сөздердің бірігуі
арқылы үшінші бір сөз жасалып, өзгеше мағынаға ие
болатынын теріс деуге, әсте, болмайды. Сондықтан да
«ашқарақ» сөзінің төркінін зерттеушілердің болжамы
көңілге қонымды, ойға оралымды екендігінде дау жоқ.
Алайда, кейбір тілдік деректер бүл жорамалға жас-
қана, күдіктене қарауға мәжбүр етеді де, сөз төркінін
басқаша қарастырса қалай болар еді деген ойға жетек-
тейді.
Тіліміздегі «аш» сөзі тува, хакас, якут тілдерінде де
дәл осы дыбыстық қүрамаға сәйкес — аш, ас, ачык тұл-
ғаларында айтылса, ал біздегі «көз» бұл тілдерде карак,
харах (хакас, якуттарда) болып қолданылатыны да рас.
Осылай бола түрса да бүл тілдерде «аш» пен «харах»
сөздері қосылып, қазақ тілінде «тамақсау», «қомағай»
мағынасын беретін — «ашқараққа» дыбыстық жағынан
сәйкес келетін сөз тудырмауы және мұндай мағынадағы
сөздер: туваша — тотпас, хакасша — тоспас, якутша —
топпот болып түлғалануы таңдандырады. Дәлірек айт-
қанда, «ашқарақ» сөзінің төркіні боларлық тілдерден
оған сәйкес тұлға таппаймыз.
Сондықтан біздің жобалауымызша, сөз төркіні пар-
сы тілі демекпіз. Мұны сол тілдің мына сияқты деректері
дәлелдей түседі. Ең алдымен, парсыша: хош — жақсы;
хорак — тамақ (Пер.-рус. сл., I, 1983, 581, 579). Бүл
сөздердің қазақ тіліне сіңгендігі сондай, кейде тідімізде
басқа сөздермен де тіркесіп, түсінік бере алады (қош
келдіңіз, хош иіс, қорек ету, қорегі жоқ т. б.). Одан әрі,.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ашқарақ» бетінен алынған