Көші-қон: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

{{Қорық аймақ | name =КӨШІ-ҚОН | image =Сурак.jpg|200px| caption =| location = [[Қазақстан]]| area = | established =| governing_body = | world_heritage_site =| website =world_heritage}}‎ '''Көші-қон ''' – адамдардың тұрғылықты мекенінен әр түрлі себептермен басқа жерге қоныс аударуы, көшіп-қонуы. К.-қ. адамдардың белгілі бір аумақтың шекарасынан асып, тұрақты немесе уақытша тұрғылықты мекенге қоныс аударуы арқылы жүзеге асады. Халықтың әлеум., экон., экол., саяси, діни, әскери және басқа себептермен ұйымдасқан түрде (мемлекеттің және басқа қоғамдық құрылымдардың қатысуымен) және ұйымдаспаған түрде (көшіп келушілердің өздерінің күшімен) көшіп-қонуы мүмкін. Қазіргі кезде К.-қ-ды туғызатын себептердің ішіндегі ең бастысы экон. себеп болып отыр. Қазақстанда бұған экол. апат аймақтарына байланысты себепті де қосуға болады. Халықтың көшіп-қонуы ежелгі заманнан бері бар. К.-қ. алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісімен (бақташылар тайпасының бөлініп шығуымен), егіншіліктің дамуымен, егіншіліктен қолөнердің бөлінуімен, халықтардың ұлы қоныс аударуымен, ұлы геогр. ашылымдармен, индустрияның дамуымен (19 ғ-дың басында) байланысты болды. 20 ғ-да К.-қ-ға соғыстар зор әсерін тигізді. К.-қ. адамзаттың дамуында, аумақтардың халықтар арасында қайта бөліске түсуінде зор рөл атқарды. К.-қ. тұрғылықты халықтың да, көшіп кетушілердің де тұрмыс деңгейіне, халықтың демогр. және әлеум. құрылымына, қоныстануына, этн. құрамының өзгеруіне елеулі ықпал етеді. Тұрақты тұрғылықты мекенінің түпкілікті ауысуына байланысты қайтып оралмайтын К.-қ.; тым ұзақ мерзімге қоныс аударумен байланысты уақытша К.-қ.; жылдың белгілі бір кезеңінде орын ауыстырумен байланысты маусымдық К.-қ.; басқа жердегі жұмыс, оқу орындарына ұдайы әрлі-бері жүріп-тұратын қатынамалы К.-қ.; елден сырт жерге көшіп кету, елге көшіп келу түріндегі сыртқы К.-қ.; ел ішінде қоныс аударумен байланысты ішкі К.-қ. түрлеріне бөлінеді. Ал ішкі К.-қ. ауыл халқының К.-қ-ы және қала халқының К.-қ-ы түрлеріне ажыратылады. Қазақ халқының ежелгі замандардан бері келе жатқан көшпелі, жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, мал ш-ның дамуына байланысты жайылым жаңғыртып отыруы, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп-қонуы, айталық, малға өріс іздеудің ыңғайымен көктем, жаз айларында қырға көшіп, қыста Сырға құлауы қазақ жерінде маусымдық К.-қ-ның дамығандығын көрсетеді. Сондай-ақ, 15 – 18 ғ-ларда жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақ халқы “ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаға” ұшырап, ата мекенінен үдере көшіп, мәжбүрліктен қоныс аударып отырған. 19 ғ-дың 2-жартысы – 20 ғ-дың басында Ресей империясының отарлау саясатымен қазақ жеріне қара шекпенді орыс қоныстанушылары көшіп келді. 18 – 19 ғ-дың қазақ халқының патшалық самодержавияға қарсы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, Орта Азия мен Қазақстандағы 1916 ж. Маусым жарлығына қарсылықпен басталған ұлт-азаттық қозғалысы, 1917 ж. ақпан бурж.-демокр. және Қазан төңкерістері, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, 1918 – 20 жылдардағы азамат соғысы, 1920 – 21 жылдардағы ашаршылық, “соғыс коммунизмі”, азық-түлік отрядтарының жорығы Қазақстан жеріндегі К.-қ-ның саяси себептері еді. Бұл кезеңдерде талай қазақтар қанды қырғын мен аштықтан бас сауғалап, жат жерге ауып кетті. 1928 – 30 ж. бай-кулак ретінде тәркіленген ауқаттылар ата мекенінен аласталып, жер аударылды. Қазақстан аумағы кеңестік империяның басқа аймақтарынан жер аударылған шаруалардың, саяси тұтқындардың мекеніне айналды. Жаппай күштеп ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қарсы геноцидтік саясаттың жүргізілуі салдарынан қазақ халқы ашаршылыққа ұшырап, қырылған зұлмат жылдарда (1931 – 33 ж.) 1 млн-нан астам қазақ ата жұртынан ауып кетті, олардың 616 мыңы тарихи отанына қайтып оралмады. Олар шалғай шет жерде – Моңғолия, Қытай, Ауғанстан, Пәкстан, Иран, Түркия елдерінде, сондай-ақ, кейбір Бат. Еуропа елдерінде қазақ диаспорасын құрады. 2-дүниежүз. соғыс жылдары (1939 – 45) тұтқындалған, Еуропа елдеріндегі Қарсыласу қозғалыстарына қатысқан, Түркістан легионында болған көптеген қандастарымыз шет мемлекеттерде қалып қойды. 1937 жылдың күзінен тоталитарлық саясаттың құрбанына айналған тұтас халықтар өз жұртынан қазақ жеріне күштеп көшірілді. Атап айтқанда, 1937 ж. Қазақстанға Манчжурия өлкесінен 102 мың корей қоныс аударуға мәжбүр болды. 1938 – 44 ж. қазақ жеріне Кавказдан шешендер, ингуштар, балқарлар, қарашайлар, Қара т-дің солт. жағалауынан қырым татарлары, месхед-түріктер, поляктар, болгарлар, курдтар, Еділ бойынан немістер, 1947 – 52 ж. мыңдаған латыштар, эстондар, батыс украиндар қазақ жеріне зорлықпен көшіріліп, түпкілікті қоныстандырылды. 1953 ж. еврейлер, абхаздар жер аударылды. 1953 – 55 ж. тың игеру деген желеумен Қазақстан жеріне өзге ұлттардың миллиондаған өкілдері көшіп келді. Сөйтіп, кеңестік тоталитарлық жымысқы саясаттың салдарынан байырғы ұлт – қазақ халқы өз жерінде азшылыққа ұшырап, Қазақстан 130-дан астам этн. диаспораның өкілі тұратын “интернационалдық” мекенге айналды. Ал 5 млн-нан астам қазақ диаспорасы шет жерде мекендеді. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізіп, егеменді елге айналған 20 ғ-дың 90-жылдарынан бастап соңғы он жыл ішінде К.-қ. басқаша сипат алды. Қазақстан Республикасының 1992 ж. 26 маусымда қабылданған “Көшіп келу туралы”, 1997 ж. 13 желтоқсанда қабылданған “Халықтың көші-қоны туралы” заңдары К.-қ. саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеп, К.-қ. үдерістерінің құқықтық, экон. және әлеум. негіздерін белгіледі. Сөйтіп, өзінің тарихи отанына қайтып оралатын адамдар мен отбасылар үшін жаңа жерде қажетті тіршілік жағдайларын жасау мәселесін мемл. тұрғыда шешу ісі қолға алынды. Осыған орай Қазақстан Республикасының Көші-қон және демография жөніндегі агенттігі, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы сияқты мемл. және беймемл. мекемелер құрылды, шет жұрттан ата жұртына көшіп келетін оралмандарға жыл сайын өсіп отыратын квота белгіленіп, олардың белгіленген аймақтарға қоныс теуіп жайғасуы үшін мемл. және жергілікті бюджеттерден қаржы бөлініп тұратын болды. Сондай-ақ, Қазақстанға мәжбүрлі жағдайда көшіп келіп, тұрақтап қалған көптеген ұлт өкілдері өздерінің ата жұртына көшіп баруға мүмкіндік алды; кестені қ. [[Санат:К]] [[Санат:Қазақ ұлттық энциклопедиясы]]