Жетіген (аспап): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Жетіген дегенді Жетіген (аспап) дегенге жылжытты
Өңдеу түйіні жоқ
6-жол:
==Жетіген туралы аңыз==
Ерте кезде ауылда бір [[қария]] тұрады. Оның жеті ұлы болған. Бір жылы қатты жұт болып, адамдар тамақсыз қалады, сөйтіп, қарияның үйіне қайғы орнайды. Аштықтан үлкен ұлы Қания өлгеннен кейін қария кепкен ағаштың бөлігін алып, оған шек салып, тиек қойып, “Қарағым” күйін орындайды, Төралым деген екінші ұлы өлгеннен кейін екінші шек тартып, “Қанат сынар” деген күй шығарды, үшінші ұлы Жайкелдіге ол “Құмарым” күйін, төртінші ұлы Бекенге “От сөнер”, бесінші ұлы Хауасқа “Бақыт көшті”, Жүлзарға “Күн тұтылуы” атты күй шығарады. Ең кіші ұлы Қиястан айрылған қария жетінші шекті тартып, “Жеті баламнан айрылып құса болдым” атты күй орындайды. Аспаптан қайғыға толы көп дыбысты ала отырып, орындаушы әртүрлі әуен арқылы өзінің балаларының бейнелерін көрсетеді. Бұл шығарылған әуендер мұнан әрі дамытылып, аспапты орындаудағы [[күй]]-[[пьеса]] түрінде бізге “Жетігеннің жетеуі” деген жалпы атпен жеткен. “Жетіген деген атау екі сөзден тұрады: [[жеті]] және [[ән]]” - “жетіген” деген ұғымды береді.
 
 
==Жетіген туралы==
Шертпелі аспаптардың ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз. Сондықтан бүл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ғгна шектелулері мүмкін. Әр түрлі халық аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтар бар дедік. Осындай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте-бірте көбейе берген. Аспаптар тұтас ағаштан ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталғән, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында да сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен керіп байлаған. Күйге келтіру үшін тиек Іорнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың түрі өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып, байланатын пернелер саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.
 
Өз еңбектерінде XVIII ғасырдың ғалымдары үш ішекті домбыраны қалай тартатындары жайлы көргендерін жазады және осыған орай садак, түріндегі шертпелі көне аспаптан қылқобыздың пайда болуы мүмкін дегенді айтады.
 
Мысалы, XVIII ғасырдағы саяхатшылар И. Лепехин, П. Паллас, И. Георги және П. Рычков өздерінің жазбаларында түркі халықтары арасында тараған шертіп ойналатын көп ішекті көне аспап жайында жиі-жиі ауызға алады. Олар бүл аспапты көбінесе Сібірдің батыс бөлігін мекендеуші түрғындар арасынан кездестірген. Осы аспаптардың құрылысын суреттеп жаза отырып, ғалымдар оның гуслиге, арфаға және лютняға үқсайтындығын айтқан, сол себепті өз еңбектерінде оны «гусли», «жатқызылған арфа» деп атайды. Соңғы атаудың тағылу себебі, аспапты ойнаған кезде кәлденеңдете ұстау керек. Зерттеушілердің барлық еңбектерінде жеті ішекті көне аспап —жетіген жайлы баяндалады. Бірақ әр этнограф оны өзінше атаған, мысалы, «етиге», «етиган», «ятага», «елтаға», «джатыган» дейді, солай бола тұра, түркі тілінін, келтірілген сөздерінде ортақ түбір бар екенін байқау
қиын емес.
 
Саяхатшылар көп жайларда қазақ ауылдарын да аралап көрген. Ертеде жазылған этнографиялық мақалалардың бірінде былай делінген:
{{Начало цитаты}}
«Джатыган» деген атау аспапқа тағылған жеті ішекке байланысты алынған, өйткені джаты (жеті — Б. С.) жеті деген сөз. Ол ішін үңғылап жасаған ағаш жәшік сияқты, үзындығы — бір жарым аршын шамасында, ені аршьінның төрттен біріндей, ал биіктігі екі вершокқа жетеді, ұзын әрі кең бүйірлі жағы ашық қалдырылған, екінші бүйір жағы жабық. Жабық бүйірге жуандығы әр түрлі сым ішектер тағылады, олардың әрқайсысының астында екі тиектен болады. Ойнау кезінде жіңішке ішектерді бері қаратып қояды да оны екі қолымен үрғылайды, бір қолымен дауысқа ыңғайлай шертеді де, екіншісімен тиектен біршама жерден мұңды, әрі дірілдеп шығатын дауысты келтіреді».
{{Конец цитаты}}
Саяхатшылар XVIII ғасырдың екінші жартысында кездестірген жетігендердің кейбір түрлері тіптсн қарадүрсін жасалынған. Академик П. С. Паллас солардың бірі туралы былай деп жазады:
{{Начало цитаты}}
«Аталмыш аспап шағын шырша жәшігінен түрады, оның түбі ғана бар, оған жуандықтары әр түрлі алты сутужный (сым— Б. С.) ішектері ешқандай қүлақсыз-ақ керілген».
{{Конец цитаты}}
Ертеде көптеген үй жабдықтары, музыка аспаптары, солардың ішінде жетіген де түтас ағаштан ойып жасалатын болған, сол себепті саяхатшылар жетігеннің сыртқы түрін астау сияқты жәшікпен салыстырған. Мүндай жетігенде қүлақ, қақпақ дегендер болмаған. Ішектер аспаптың сырт жағына қолмен керіліп байланған.
 
Этнографтардың мәліметтеріне қарағанда, жетіген кейбір аймақтағы қазақтардың арасында XIX ғасырдың ортасына шейін кездескен. Өткен ғасырдың 60-жылдары Москвада этнографиялық көрме үйымдастырылған, оған Орынбор губерниясының қазақтары музыка аспаптарының бірнеше түрін әкеліп қойған. Кейін бұл аспаптар Дашковский этнографиялық музейіне беріліпті.
 
Осы музейдің 1868 жылы жазылған коллекциялық тізімінде сыбызғының үш түрі жайында, қылқобыз бен домбыраның бірнеше түрі, сондай-ақ жеті ішекті жетіген туралы айтылыпты. Суреттеп жазылуында бүл аспаптар: цибизга, кубыз, думбра жэне ятага деп аталған.
 
А. Масловтың «Сибирский вестник» (1818) журналында жарияланған мақаласында жетіген анағүрлым толық суреттелген. «Ятага,— деп жазыпты ол, — Орынбор қырғыздары (қазақтары — Б. С.) қолданатын музыкалық аспап. Шанағы үзын, орта түсы төрт бүрышты, бір жағына қарай доғал бүрыштанып сәл иілген. Бүйіріндегі екі қақпағы түтас, қалған екі қақпақтың әрқайсысы екі бөліктен біріктірілген, олардың бір-біріне қатынасы 9:25-ке қатынасындай. Төменгі қақпақта бес жүлдызша орналасқан 25 қосымша дауыстар жасалған, сәл дөңестеу жоғарғ қақпақта, иілген түсына тақтай жапсырылған, оған ішектерді байлауға арналған жеті ағаш қүлақ орнатылған,
ішектер аспаптың, түп жағындағы кішкене мыс шығыр-
шыққа бекітілген. Төменгі қақпақтын, түбін ала бірнеше
тақтайша бекітілген: олар тек сэндік үшін емес, аспапты
жерге қойғанда тіреуіш қызметін де атқарады. Ятаганың
жалпы түрі үлкен жапон котосына өте үқсас. Ятаганың
қақпағы сарғыш сырмен ал қалған бөліктері қара түске
боялған, қүлақтары сияқты ұсақ белшектерін айтпағанда,
қызыл сырмен сырланған. Ятаганың бүрауы белгісіз. Кө-
лемі мынадай: ұзындығы—102 см, ені—14 см, биіктігі осы
шамалас, бірақ резонатордың қалыңдығы екі есе кем.
«Ятага» аталып, осылай суреттелген бүл аспаптың жеті-
геннен аумай үқсастығы дау туғызбаса керек. Масловтың
еңбегінде Орынбор қазақтарының арасынан табылған жеті-
геннің суреті бар және бүл сурет бірден-бір документ бо-
лып саналады.
 
Сібірдің батыс аймақтарын мекендеуші халықтардың,
түрмыс салты, әдет-ғүрыптары бір-біріне жақын екені,
сондай-ақ олардың музыкалық аспаптарының үқсастығы
жайында этнографтар көп жазып қалдырған. 88 ры Саяхатшы
П. Паллас манси халықтарының (қазіргі Ханты-Мансийск
үлттық округі) музыкасы туралы былай деп жазады:
{{Начало цитаты}}
«Ойнаушы бүл аспапты тізесіне қояды да сол қолымен шертіп
бас үнін келтіреді, ал оң қолымен әуен шығарады. Өлеңдердің буындары қарапайым, татар халық әуеніне үқсай-
ды».
{{Конец цитаты}}
Бұл арада Паллас жетіген тектес аспапты жазып отыр, ал «татардікіне үқсаиды» дегені әдетте саяхатшылар
шығыс түркі халықтары арасынан өздері естіген әуенді
айтқаны.
 
XVIII ғасырдың өзге де саяхатшылары: И. Лепехин, С. Гмелин, П. Рычков, И. Георгидің еңбектерінде
чде осындай мәліметтер келтірілген. XVIII ғасырда жетігенмен бір тектес аспаптар түркі халықтары арасында неғүрлым көбірек тараған. Алайда, олардың бәрінде бірдей сақталмаған. Татар халқы арасында «етиганның» үмыт болғаны, оның орнына гуслидің тарап отырғаны жайында А. Масловтың еңбегінде былай делінген:
 
«...гусли татарларда кездеседі...алайда, бүрын
оларда гуслиге үқсайтын өз аспаптары болған, оларды
«етиган» деп атаған.
 
Жетіген тектес аспап Астрахань мен Орынбор татарлары арасында кездеседі. Бұл туралы И. .Георги былайша еске алады:
 
«...Олар өздерінің лютнясінде ойнайды, оны «елтага» деп атайды.
 
Архив материалдарынан көрікетіндей, жетіген тектес аспаптар Қазақстан территориясынан солтүстікке таман мекендеуші көптеген халықтарда: «марилерде, чуваштарда, буряттарда, удмурттарда, тувалытарда, хакастарда және тофыларда болған. Г. Миллердің «Қазан губерниясын мекендеуші мәжуси халықтар, яко то черемис, чуваш жэне вотяктарды олардың тұрмыс салттарын көрсете отырып баяндау» атты мақаласынан:
 
«Олардың музыкалық аспаптарының ішінен алдымен ауызға аларымыз жатқызылған арфа іспеттес аспап»
 
деген жолдарды оқимыз.
 
Этнограф С. Болотов қазақтардан көп ішекті шертіп
ойналатын аспап тапқан. Ол бүл аспапты торбанмен са-
лыстыра келіп, «шебер орындаушынын, қолында оның үнін
рақаттана отырып тыңдайсың»,— деп жазады. Көп ішекті
аспаптар жайындағы бұл секілді естеліктерді бір қатар
еңбектерден кездестірген едік.
 
Халықтың аңыз-ертегі, өлең-жырларында әр қилы му-
зыкалық аспаптар жиі аталып отырады. Сонау бағзы за-
маннан бері келе жатқан көне аңыздардың бірінде жеті
ішекті жетігеннің шығу тарихы баяндалған. Бүл аңызды
біз 1966 жылы Өзбек ССР-іне қарасты Бүхар облысында-
ғы Тамды ауданына экспедицияға барғанымызда жазып
алдық. Оны бізге жергілікті домбырашы Жақсылық Елеу-
сінов айтып берді. Мүны ол бала кезінде өзінің атасынан
естіген екен:
 
«Жүрт әр түрлі ауруға, аштыққа жиі-жиі үшырайтын өткен заманда, қаһарлы қыстың қақаған аязды күндерінің бірінде жүттан мал қырылып, ел қатты күйзеледі.
 
Сол заманда өмір сүрген бір қарияның жеті үлы болыпты. Көп қайғысының бір шеті қарияның шаңырағына да тап болады. Балалары бірінен соң бірі дүние салады, қайғы басқан қария кепкен қу ағашты ойып, аспап жасайды. Әр баласы қайтыс болған сайын аспаптың бетіне жылқы қылынан бір ішек жасап тағып сазды мүңға толы жоқтау әнін салады. Осы жеті ішектен жеті түрлі әуен шығарып, әр баласының мінез-қүлқын, жүріс-түрысын суреттегендей болады.
Үлкен үлы Қания қайтыс болғанда, шал «Қарағым»
деген күйін шертеді. Екінші баласы Төреалымға — «Қанат
сынар», үшінші баласы Жайкелдіге — «Қүмарым», төртіншісі Бекенге — «От сөнер», бесінші Хауасқа — «Бақыт көшті», алтыншысы Жүлзарға — «Күн түтылды» деген күйлерін арнайды. Қарт ең кіші баласы Қияс қайтыс болғанда ақырғы, жетінші күйін шертеді. Шалдың балаларына арнап шығарған жеті күйі одан әрі дамытылып, ел арасына «Жетігеннің жетеуі» деген атпен тарап кетеді.
== Жетіген сөзінің пайда болуы ==
«Жетіген» деген атау тегінде екі сөзден қүралса керек:
жеті және ән. Яғни, мүны әндетуші немесе күй шертуші
жеті ішек десе де болғандай. Өйткені түркі тілдерінде мынадай музыкалық терминдер бар: аган — өлең, әуен; ган-ни — жырға қосу; ганани — ән, шумақ; таган — ән салу.
Татар және үйғыр тілінде — ахан, өзбекше аханг. Бұл сөздердің мәні де сол — ән, әуен. Қазақ тілінде бүл сөздерді дыбыстағанда, бәлкім, «аһан», «аган» дегенді «ән» деп кеткен болу керек.»
 
Профессор Қүдайберген Жүбанов бүл жайында былай
деп жазған еді: «Тегінде, «ән» парсының «оһаник» деген
сезінен шықса керек.
 
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, көне жетігенде қүлақ
болмаған. Ішектердің астына екі жақ шетінен асық қойылған. Аспап осы асықтарды жылжыту арқылы күйге келтірілетін болған. Даусын көтеру үшін асықтарды ішектердің екі жақ басынан ортасына қарай жақындатқан, ал оларды кері жылжытып, араларын алшақтатса дауыс төмендеген. Әрбір ішектің бүрауын келтіргенде орындалатын әннің, ayeнi басшылыққа алынған. Осы арада айта кетелік, домбыраны күйге келтіргенде тек ішектерді қатайтып не босатып қана қоймайды, сонымен қатар тиек пен шайтан тиекті жылжыту арқылы да бүрауын реттейді. Бүдан көретініміз, жетіген мен домбыраны күйге келтіру әдісінде кейбір ұқсастық бар. Ішектерінің бүрауы бүрынғыша келтірілетін домбыралар әлі де кездеседі. Ондай домбырада қүлақ жалғыз болады. Жоғарғы ішек қолмен керіліп аспаптың басына байланады. Екінші ішек қүлаққа бекітіледі және оны жоғарғы ішектің дыбысына келтіріп бүрайды. Жетігенге қүлақ жасағаннан кейін де оның ішектерінің бүрауын келтіруге тиекті пайдалану принципі сақталып қалды.
 
Жетіген талай жүздеген жылдар өтсе де сЪл баяғы қарапайым күйінде қала берді. Ішек саны жетеу, тиегі асық.
 
1966 жылы Оразғазы Бейсембаев «Сибирский вестник» журналында 1818 жылы суреттеп жазылуы бойынша жетіген аспабын жасады. Нақ осы жетігеннің бейнесін қайтадан өмірге келтіру көне аспаптарды қайта жасау ісінің бастамасы болды.
 
Жетігенді қайта жасағанда біз мына жәйтке назар аудардық. Құрылысының негізгі сипаттарын сақтау, диапазонын кеңейту, ішектің санын мүмкіндігінше көбейтпей, хроматикалық дыбыс қатарына жеткізу, техникалық мүмкіншіліктерін байыта түсу.
 
Алғашқы нұсқада жегігенде он үш ішек болды. Ол аспаптан жиырма дыбыс алынды, диапазоны бір жарым октава болды. Жеті ішегі, екі бөлікке бөлетін ортадағы тиектің көмегімен екі-екіден дыбыс бере алды. Сол қолдың
ойнауы сольден бастап до-диезге дейінгі төменгі диапазонды қамтыды, ол нақ кіолдың ойыны — ре бірінші октавадан бастап ре екінші октаваға дейінгі жоғары диапазонды қамтыды. Аспаптың жоғарғы қақпағы түтас. Бүл арада біз қақпақтық тұтастығы бүзылмаса, аспап жақсы күйге келетінін ескерген едік. Төменгі қақпақ имектеліп жасалынды. Соның нәтижесінде жетігеннін, дәстүрлі көне кейпі біршама сақталынды.
 
Әрқайсысынан екі дыбыстан алынатын жеті ішектің
бүрауы қүлақ арқылы және тиектерді жылжыту арқылы
келтіріледі. Әуелі қүлақтың көмегімен ішектердің оң жақ
бөлігі күйге келтіріледі, сол жақ бөлігін тиектерді ілгері кейін жылжыту арқылы күйге келтіреді. Аспаптың оң жақ бөлігінде орналасқан, қалған алты ішектің бүрауы құлақтардың көмегімен күйге келтіріледі.
 
Қақпақтың кең жағында ортаңғы тиек орналасады, аспаптың дыбысын келтіру осы ортаңғы тиекке байланысты. Аспаптың даусын күшейту үшін қақпақтың шетінен тиектердің алшақтау болғаны орынды.
 
Көне жетігенде ойнау әдісінің көптеген сыры бізге белгісіз. Шертерде ойнағандағыдай жетігекде де саусаққа былғары оймақ киіп, дьібысты сол арқылы шығаруы да мүмкін.
 
Тұңғыш рет қайта жасалған жетігеннің көлемі мынадай болды: үзындығы—1060 мм, шанағының ені—250 мм ені тар бөлігінде—210 мм, шанақтың биіктігі—9 мм, жоғарғы қақпағының қалыңдығы —2,9—3,4 мм. Қақпақтық тербеліс жиілігі —195, 95-277, 12 гц шамасында.
 
Жетілдірілген жетігеннің екінші үлгісі едәуір өзгеріске
үшырады. Даусы күшейтілді, неғүрлым әуезді бола түсті.
Жылжымалы тиектерге өзгеріс енгізілгеннен соң аспаптын,
күйге келтірілуі оңайланды. Шанақтың 180 мм-ге ұзартылуы оң жак, бөліктегі ішектерді үзартуға жағдай жасады соның нәтижесінде аспаптың даусы жақсарды. Бүл жетігенде ортаңғы тиек екі бөлікке бөлінді, сонда оның бұрауын келтіру оңай бола түсті.
 
Үшінші үлгіде жетіген диапазоны екі октава аспапқа
айналды. Диапазонды квартаға кеңейту үшін дыбыс қатарының төменгі бөлігіне бес ішек қосылды. Жаңадан қосылған ішектер қүлақтардың көмеғімен керіледі. Ал шанақтың енін кеңейткенде дауыс күшейді. Дыбыс қатарлары алдыңғы жетігендегідей, хроматикалық түрінде қалдырылды.
Бүл жетігенде орындаушылық мүмкіншіліктері жақсартылды, ал мүның өзі сонымен неғүрлым күрделі музыкалық шығармаларды да орындауға мүмкіндік береді.
 
 
Жетігенді одан әрі жетілдіре беруге болады. Жетігеннің
прима, альт, тенор және бас түрлерін жасау қолдан келетін іс. Бүл аспаптың даусы майда қоңыр, әрі әуезді,
онымен неше түрлі күйге келтіріп, мың қүбылта ойнауға
әбден болады. Оның қүрылысы бүған қолайлы-ақ. Қазақтың шертіп ойналатын өзге музыкалық аспаптарына қарағанда жетігенде тербеліске келетін ішектері тұтас шанақтың бетіне орналасқан.
 
Жетілдіріліп қайта жасалған жетігенді жеке күй орындауда және әншілерді сүйемелдеуші аспап ретінде халық оркестрлері мен ансамбльдерінде кеңінен пайдалануға болады.<ref>Мәдениеттану негіздері: Окулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8</ref>
 
 
==Пайдаланған әдебиет==
 
<references/>
 
[[Санат:Ж]]
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Қазақтың саз аспаптары]]