Эпителий: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
2-жол:
== Бірінші ұлпалардың пайда болуы туралы теориялар (болжамдар) ==
Бірінші ұлпалар пайда болу жайында екі үлкен мағлұматтар қаралады:<br>
# ''Гастрей теориясы'' (бұның авторы Геккель). Бұл теория бойынша көп клеткалы организм-бластея - бір клеткалы эпителий клеткаларынан пайда болды деген ұғым берді. Талшықтары бар клеткалар тобы организмнің қимыл қызметін атқарса, ал баска клеткалар тобы қоректік қызмет атқарады. [[Инвагинация]] процесі арқылы екі [[клетка]] тобы - екі қабатты - гастрея болып саналады. Сыртқы қабаты - [[эктодерма]] жабынды эпителийде, ал эктодерма - бірінші ішек қабатын құрайды.<br>
# Екінші теориясы [[Мечников Илья Ильич|Мечниковтың]] ''«фагоцетелла»'' теориясы. Бұл ұғым бойынша көп клеткалы организм біртектес клеткалардан тұрды, дейді - олар екі түрлі қызмет атқарады. Сыртқы клеткалардың талшықтары болады, олар үсақ ас түйіршіктерінен [[фагоцитоз]] арқылы қоректенеді, ал клеткалар бірте-бірте талшықтарын жоғалтып, амебоид пішінді болып жануарлардың ішкі кабатына кіреді де, ас қорыту сонда аяқталды, сөйтіп, сыртқы клеткалар - кинобласт, ішкі клеткалар - [[фагоцитобласт]]. Осыдан барып жабынды эпителий және ішкі орта ұлпалары пайда болады.<br>
Заварзиннің айтуы бойынша ұлпалар [[эволюция]] процесінде организмге бағынады.
10-жол:
Эпителий ұлпасы өзінің атауын гректің екі сөзінен ''«эпи»-үсті және «телий»''-еміздікше деген ұғымдардан тұрады. Дәнекер ұлпалар еміздікшелерінің үстінде орналасқан ұлпаны эпителий деп атап, Бұл терминді алғаш рет Рюйеш қолданған.
Эпителий ұлпасы (epithelium), дененің сыртқы бетін, куыс органдардың ішкі бетін (ішектің, асқазанның, қуықтың) және организмнің секрет бездерін алып жатады.<br>
Эпителий-шекаралық ұлпа, өйткені ол ішкі ортамен сыртқы ортаның аралығында жатады. Эпителий арқылы [[организм]] мен сыртқы ортаның арасында зат алмасу жүреді.<br>
Ішек эпителийі арқылы қоректік заттар, [[белок]], [[Майлар|майлар]], [[Углеводтар|углеводтар]] қан мен [[Лимфа|лимфаға]] беріледі, олар арқылы организмге таралады, қоректік заттар энергия көзі болып табылады. Көп уақытта организмнен сыртқы ортаға әртүрлі продуктылар (заттар) сыртқа шығарылып отырады. Мысалы: көміртегі-өкпеден сыртқа шығады, несеп, несепқышқылы бүйрек арқылы сыртқа шығады. Эпителий шекарада түрғандықтан қорғаныш қызметін атқарады. Ол организмді химиялық, механикалық және басқа да әрекеттерден сақтап тұрады, [[микроб]],
улы заттарды өткізбейді.<br>
Секрет шығаратын бездердің эпителий ұлпасы маңызды қызмет атқарады, өйткені олар секрет шығарып отырады, ол секрет бүкіл организмдегі зат алмасу процесінің дүрыс жүруін қамтамасыз етеді. Мысалға, асқазан бөлетін сөл оны химиялық және механикалық өзгерістерден сактайды, ішек эпителиі шығаратын [[фермент]] ас қорту процесінде үлкен роль атқарады.<br>
Қалқан безі ([[щитовидная железа]]) шағаратын [[гормон]] жалпы организмдегі алмасу процесін реттейді.<br>
Шығу тегі және аткаратын қызметіне байланысты эпителийдің құрылысы әртүрлі болады, бірақ та эпителий ұлпасының басқа ұлпадан ерекшелігі болады. Бұл ерекшелігі оның шекаралық жағдайына және аткаратын қызметіне байланысты. Эпителий ұлпасы клетка пластысын құрайды. Эпителий базальды мембранада жатады, оның астында борпылдақ дәнекер ұлпасы жатады. Оларда кан тамырлары болмайды, ал қоректік затты базальды [[мембрана]] арқылы алады. Эпиталий ұлпасы клеткалардан - эпителиоциттерден тұрады.<br>
Эпителийдің басқа ұлпалардан айыратын, жалпы белгілері болады.
22-жол:
# Эпителийдің клеткалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат түзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады.
# Эпителий ұлпасының негізгі массасын клеткалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі [[регенирация]] жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа клеткаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы клеткалардың қызметіне байланысты.
# Эпителиалдық клеткалардың құрылысы полярлы келеді. Базальдық және апикальдық бөліктері құрылысы мен қызметі жағынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектің эпителиалдық клеткаларының апикалық бетінде [[микробүр|микробүрлер]] болады, ішкі [[торлы аппарат]] ядроның үстіңгі аймағында орналасқан, ол клеткалардың базальдық бөліктерінде микробүрлер мен торлы аппараттың элементтері болмайды. Эпителий клеткаларының полярлы болуы оларды шекарада орналасуына байланысты.<br>
# Эпителий базальдық мембрананың үстінде жатады. Базальдық мембрана эпителий клеткалары мен оның астындағы дәнекер клеткаларының тіршілік әрекеттерінің әсерінен пайда болады және осы екі ұлпаны, бір жағынан бір- бірінен бөліп, екінші жағынан оларды біріктіріп біртұтас комплекс құрайды. Эпителийдің қоректену базальдық [[мембрана]] арқылы [[Диффузия|диффузиялық]] жолмен қамтамасыз етіледі. Осы жерде, эпителийде кан мен лимфа тамырларының болмайтынын, ал нерв талшықтарының көп болатынын ескеру кажет.
Эпителийдің негізгі қызметі өзінің астында орналасқан дәнекер ұлпасын қорғау. Сонымен қатар кейбір жағдайларда белгілі эпителиалдық клеткалар секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады.
43-жол:
# Дененің екінші куысын астарлап тұратын [[Серология|серозалық]] кабықшаларының эпителийі (плевралық, перикардиалық және күрсақ куысының);
# Ішкі органдардың перинхимасының эпителийлі (альвеолалық, бүйрек эпителийі, гонадалар мен бездердің эпителийі т.б.).
== Целомдық эпителийі ==
Эпителийдің бұл түрі, адам мен сүтқоректілердің өкпе [[Альвеола|альвеолаларының]], серозалық куыстардың және серозалық кабықшалардың беттерін астарлап тұрады. Серозалық кабықшалар мен куыстар эпителийінің [[Целом|целомдық]] деп аталады.
[[Мезотелий]] - Жалпақ клеткалардың жұқа кабаты. Клеткаларының жиегі тегіс болмай, ирек-ирек болып келеді. Олардың кей бірі екі немесе үш ядролы. Электрондық микроскопиялық зерттеу [[мезотелий]] клеткаларының бетінде [[микробүрлер|микробүрлердің]] болатынын анықтады. Мезотелий шын мағынасындағы эпителий қатарына жатпайды. [[Мезотелий]] клеткаларының фагоцитоздық қабілеті бар. Мезотелий дене куысы мен ұлпалар арасында «сероза» - [[гематолимфа|гематолимфалық]] тоскауыл түзуге қатысады. Ішкі мүшелер бірімен-бірі қосылып, бітісіп - жабысып калмауына және олардың орнын ауыстырып козғалуына мезотелий колайлы жағдай туғызады.
== Бір қабатты куб пішінде эпителий ==
Эпителийдің бір түрі организмде сирек кездеседі. Ол аналық жыныс безін қаптайды, бүйректің жүмсақ затының жинаушы түтіктерін, бездердің үсақ өзектерін астарлап тұрады. Қалканша безінде де байкалады. Бүйрек каналшықтарының эпителийінің бос бетінде микробүрлер болады. Клеткаларының үлкендігі бірдей ядросы [[Цитоплазма|цитоплазмасының]] ортасында орналаскан.
[[Сурет:Мизотелий.png|thumb|''25-сурет.'' Куб тәрізді эпителий]]
== Бір қабатты цилиндр тәрізді эпителий ==
Сирек кездесетін эпителийдің түрі. Бүның негізгі функциясы ылғал беттерді қорғау. Бұл кезде секрет бөлу немесе сіңіру қызметтерін атқармайды. Осы эпителийдің барлық клеткалары бірін-біріне ұқсас. Кейбір бездердің өзектерінде кездеседі. Көпшілік жағдайда бір кабатты цилиндр тәрізді эпителий өзгеріске үшырап, қорғау қызметтерін бірге секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады. Секреторлық және сіңіруші клеткалардан тұратын бір кабатты цилиндр тәрізді эпителий ішекті астарлайды. Қоректік заттарды сіңіруге қатысып отырып, Бұл эпителий ас қорыту жолындағы бактериалардың дене ішіне өтуіне кедергі болады. Сонымен бірге осы ұлпа ішектің қабырғасын ас қорыту ферменттерінің қорытушы әсерінен қорғайды.<br>
Ішек эпителий клеткалары мен базальдық мембрананың арасындағы байланыс жеңіл үзіледі. Ac қорыту жолының үздіксіз козғалысы мен эпителийдің үдемелі жұмысы клеткалардың тез тозуына әкеліп соғады. Ішек эпителийінің құрамында көбею кабілетінен айырылмаған крипталарда орналасқан, шала жіктелген клеткалар болады. Бөлінудің нәтижесінде пайда болған жас клеткалар өліп, түлеген клеткалар орнын басады. Ішек эпителийінің барлық клеткалары 30-36 сағаттың ішінде жаңарады.
==Пайдаланған әдебиет==
| |||