Эпителий: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
20-жол:
Эпителийдің басқа ұлпалардан айыратын, жалпы белгілері болады.
# Эпителий организмді сыртқы және ішкі ортадан бөліп тұратын және олармен байланысты қамтамасыз ететін шекаралық ұлпа. Ішектің куысы, асқазанның, бүйректің жыныс органдардың қуыстарын эпителий ұлпасы астарлап жатады және периқордиаль, превраль және кұрсак бөлімдерін бөліп тұрады. Эпителий ұлпасының негізгі бір ерекшелігі шекаралық қызметі. Осы қызметіне байланысты эпителий ұлпасының құрамындағы клетка элементтері әртүрлі болады.
# Эпителийдің клеткалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат түзіптұзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады.
# Эпителий ұлпасының негізгі массасын клеткалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі [[регенирация]] жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа клеткаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы клеткалардың қызметіне байланысты.
# Эпителиалдық клеткалардың құрылысы полярлы келеді. Базальдық және апикальдық бөліктері құрылысы мен қызметі жағынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектің эпителиалдық клеткаларының апикалық бетінде [[микробүр|микробүрлер]] болады, ішкі [[торлы аппарат]] ядроның үстіңгі аймағында орналасқан, ол клеткалардың базальдық бөліктерінде микробүрлер мен торлы аппараттың элементтері болмайды. Эпителий клеткаларының полярлы болуы оларды шекарада орналасуына байланысты.<br>
34-жол:
# Мезодермадан пайда болатын [[цело-нефродерма|цело-нефродермалық]] эпителий (жыныс бездерінің, бүйректің, эпителий мен [[мезотелий]]);
# Нерв түтігінің бастамасынан дамитын эпендимо-глиялық эпителий ([[эпендимо]]);
# Мезенхимадан түзілетінтұзілетін эндотелий. Эпителийдің соңғы екі түрінің зерттеушілердің көпшілігі эпителийлер қтарына жатқызбайды. Жүлын каналы мен ми карыншаларының астары-эпендиманы-нерв ұлпасына, ал кан тамырларының астары-эндотелийді дәнекер ұлпасына жатқызуды орынды деп санайды.
 
== Функциялық классификация ==
45-жол:
== Целомдық эпителийі ==
Эпителийдің бұл түрі, адам мен сүтқоректілердің өкпе [[Альвеола|альвеолаларының]], серозалық куыстардың және серозалық кабықшалардың беттерін астарлап тұрады. Серозалық кабықшалар мен куыстар эпителийінің [[Целом|целомдық]] деп аталады.
[[Мезотелий]] - Жалпақ клеткалардың жұқа кабаты. Клеткаларының жиегі тегіс болмай, ирек-ирек болып келеді. Олардың кей бірі екі немесе үш ядролы. Электрондық микроскопиялық зерттеу [[мезотелий]] клеткаларының бетінде [[микробүрлер|микробүрлердің]] болатынын анықтады. Мезотелий шын мағынасындағы эпителий қатарына жатпайды. [[Мезотелий]] клеткаларының фагоцитоздық қабілеті бар. Мезотелий дене куысы мен ұлпалар арасында «сероза» - [[гематолимфа|гематолимфалық]] тоскауыл түзугетұзуге қатысады. Ішкі мүшелер бірімен-бірі қосылып, бітісіп - жабысып калмауына және олардың орнын ауыстырып козғалуына мезотелий колайлы жағдай туғызады.
== Бір қабатты куб пішінде эпителий ==
Эпителийдің бір түрі организмде сирек кездеседі. Ол аналық жыныс безін қаптайды, бүйректің жүмсақ затының жинаушы түтіктерін, бездердің үсақ өзектерін астарлап тұрады. Қалканша безінде де байкалады. Бүйрек каналшықтарының эпителийінің бос бетінде микробүрлер болады. Клеткаларының үлкендігі бірдей ядросы [[Цитоплазма|цитоплазмасының]] ортасында орналаскан.
68-жол:
# Қорғаныштық (ішкі ортамен сыртқы ортаның)
# Зат алмасу қызметін- секрет бөлу, кейбір жағдайда оларды жинақтау.
# Сүйық заттарды және қатты түйіршіктерді шырышты қабаттар арқылы жылжыту. Астың, бөгде заттардың, жыныс органдардың продуктыларыи, зәрдің және слиздің жылжуы.<br>
Шырышты эпителийдің құрылымы оның атқаратын қызметіне байлаиысты болады. Қорғаныштық қызметін іске асыру үшін клетканың апикальді бетіиде талшықтар мен микробүртіктер болады ал көп қабатты эпителийдс- мүііпді құрылым болады. Клетка байланыстары және клетка органоидтары жақсы жетілгеп. Эпителий кабатында бір клеткалы бездер орналасады.<br>
ІІІырышты қабаттың эпителийінің шығу тегі жағынан бір-бірінен көптеген айырмашылығы бар. Мысалы: ауыз қуысының ішектің анальді бөлімі [[влагалища]] эктодермадан пайда болған. Жүтқыншак, тыныс жолдары және өңеш эпителийлері біріыші желбезек ішектерінен пайда болады. Олар көп қабатты және көп қатарлы болып келеді. Ішек, асқазан, куық эпителийі-энтодермадан пайда болады. Жатырдың эпителийі - целом эпителийінен пайда болады. Ауыспалы эпителийдің шығу тегі элі белгісіз.
== Ac қазанның шырышты эпителийі ==
Омыртқалы жануарлардың ас қорту жүйесінің алдыңғы бөлімінің эпителийі жақсы зерттелген. Өңештің эпителийінің кұрлысы оның тек қана жапырақшадан пайда болуында ғана емес, жануарлардың қандай тамақпен тамақтануына да байланысты.<br>
Адамдарда және сүтқоректілерде өңештің эпителийі көп қабатты болып келеді. Сыртқы кабаты кейбір жануарларда мысалы жыртқыштарда мүйізделеді, ол қатты тағамдармен тамактануына байланысты. Базальді кабатында толық қалыптаспаған клеткалар кездеседі. Негізінде Бұл эпителий тері эпителийіне морфология жағынан өте ұқсас келеді.<br>
Қүстарда өңеш эпителийі көп кабатты болып келеді. Көбінесе шырышты- талшықты. Бауырмен жорғалаушылар да (рептилийде) жабынды эпителийден айырмашылығы бар. Бұлар негізінде көп кабатты кейде көп катпарлы призма тәрізді эпителийден құралады. Олардың Құрамында шырышты эпителий көп кездеседі.<br>
Амфибийде және кейбір балықтарда (бекіреде) өңештің эпителийі көп қатарлы, шырышты, талшықты.
Салыстырмалы гистологиялық зерттеулер Бұлардың бэрі энтодермадан пайда болғанын көрсетеді. Филогенезде және онтогенезде эпителий бір қабатты негізгі ішектен пайда болды.
== Ішектің шырышты эпителийі ==
Жоғарғы сатыдағы омыртқалыларда ас ішектің шырышты эпителийінің апикальді бетінде ворсинкалар (бүртіктер) кездеседі. Ворсинкалар мен крипталар тереңірек орналасқан. Ворсинкалар мен крипталар бір қабатты штсроциттерэнтероциттер орналасқан. Энтероциттер өздерінің бөлінуінің аркасында жоғары варсиика жағына шығады.<br>
Энтероциттер өздерінің бөлінуінің аркасында жоғары варсиика жағына шығады.<br>
Эпителий кабатында энтероциттерден баска бокал тәрізді без клеткасы, эпторождокринді клеткалар болады. Адамда және көміргіш отрядтарында пищеристый клеткалар кездеседі.Суда жүзетін күстарда ерекше осмос реттейтін құрылым болады, «солевые железы» тұзды бездер және ректальді бездер мысалы акулада кездеседі.
[[Сурет:Мезотелий3.png|thumb|''8-сурет.'' Бір қабатты көп қатарлы кеңірдек эпителийі]]
87-жол:
Бүйрек ыдырау процесінде пайда болған керексіз заттарды организмнен шығарып қанды тұрақты жағдайға келтіріп отырады.
Бүйректің іші біртекті күрлыстан келген нефрондардан тұрады. Олардың саны 2млн-ға дейін барады. Осы нефрондар арқылы қаннан несеп бөлініп шығады.
Нефронның қүрлысына келсек, ол капилляр шумағын орап жатқан капсуладан басталады. Капсула мен капилляр шумағын бүйрек денешігі деп атайды. Капсула қос қабырғалы тостақанша тәрізді. Оның капилляр шумағына тығыз байланысқан ішкі кабырғасы мен сыртқы кабырғасының арасында саңлау кеңістігі жатады. Осы кеңістікте каннан сүзіліп шыққан сқйықтық жиналады.<br>
Фильтрация және реабсорбцияЖоғары дәрежеде маманданған бүйрек эпителийі шығару және осмос реттеуші эпителий болып саналады (түздардыңтұздардың тұрақтылығын сақтайды) мүнда сүзу, реабсорбция және секреция процестері жүреді. Әртүрлі түздытұзды суда өмір сүретін жануарларда осмос реттеуші эпителий үлкен роль атқарады.
== Безді эпителий ==
Ең ерте дамыған эпителий ішек және тері эпителийі болып саналады. Жоғары сатыдағы жануарларда олар тоскауылдық, сорғыштық, бездік шығарушы осмос реттейтін қызметтер аткарады.
Без эпителийі метаболизм процессінде пайда болған секреттерді сыртқы ортаға шығарып отырады. Ерекше секрет ретінде гормондарды айтуға болады.<br>
«солевые железы» түзды бездер және ректальді бездер мысалы акулада кездеседі.
Эпителий организм бездерінің негізгі массасын құрайды. Бездегі эпителиалдық клеткалардың қызметі - организм тіршілігіне қажет заттарды клеткаларда тұзіп, олардан бөліп шығару. Бездер организмде секрет бөлу қызетіы атқарады. Олардың көпшілігі қалыптасқан жеке органдар. Басқалары органдардың бөлігі болып саналады. Бездер экзокридік және эндокриндік болып бөлінеді. Экзокриндік бездер секрет тұзуші немесе бездік бөлімі мен шығарушы өзектен тұрады. Экзокриндік бездердің классификациясы осы бөлімдерінің құрылысына негізделген. Эндокриндік бездер тікелей қанға түсетін гормондарды бөледі. Эндокриндік бездер бездік клеткалардан тұрады және олардың шығару өзектері болмайды. Бұларға жататындар гипофиз, эпифиз, қалқанша және калканша серік бездері, бүйрек үсті бездер, үйқы безінің Лангерганс аралшықтары т.б. жатады. Осылардың бэрі организмнің эндокриндік жүйесін құрайды. Экзокриндік бездер сыртқы ортаға, яғни эпителиймен астарланған органдардың куыстарына немесе терінің бетіне шығарылатын секреттер бөледі.<br>
Бездердің қызмет ететін ұлпаларының ең негізгісі - эпителий ұлпасы. Бездер екіге бөлінеді: бір клеткалы және көп клеткалы. Бір клеткалы бездердің пішіні де, орналасады да әр түрлі болып келеді. Эпителиалдық клетканың ішінде орналасса, онда эндоэпителиалдық бездер деп аталады. Дене сыртында орналасса, онда экзоэпителиальді бездер деп аталады. Өзінің секретін бөлуіне байланысты да ажыратылады: канға немесе бос кеңістікке (эндо- және экзокринді бездер). Сонымен қатар белоктың, мукополисахаридті (немесе мукопротеидті) және баска да секреттер бөліп шығаруына карай да бөлінеді.<br>
Көп клеткалы бездерде 2 түрлі клетка болады: секреторлы, секретті сыртка шығаратын клеткалары. Осы клеткалардың құрылымы мен функциясы әр түрлі болып келеді. Біріншісі сол безге тән спецификалық секрет бөледі. Екіншісі секрет өтетін каналдардың құрамын құрайды. Безді клеткалар кейде сүзгіш және механикалық қасиетімен қатар секторлық функциясында аткарады.<br>
Көп клеткалы бездердің тармақталған (күрделі) және тармақталған (қарапайым деп аталады) «каналдары» болуы мүмкін.
Секторлық бөлімдер болса тармақталған болады. Сонда 1 каналға бірнеше секреторлық бөлімдер түседі.
Көп клеткалы бездер бір клеткалы сияқты экзо және эндоэпителиальды болуы мүмкін. Бірақ та олардың көбісі экзоэпителиальды түрге жатқызылады. Секретін бөлу бағытына карай көп клеткалы бездер: эндокринді (ішкі секрециясы бар бездер) және экзокринді (сыртқы секрециясы бар) болып бөлінеді.<br>
Секреттің құрамы бойынша бездердің көбіне белоктық және шырышты түрлері кездеседі. Секретті бөлгеніне байланысты бездер, меро-, гало- және де аиокринді болып бөлінеді.<br>
Ең ерте дамыған эпителий ішек және тері эпителийі болып саналады. Жогары сатыдағы жануарларда олар тоскауылдың, сорғыштың, шығарушы, реттеуші қызметтер аткарады. Без эпителийі метаболизм процесінде<br>
[[File:Мезотелий4.png|thumb|29-сурет. Қарапайым түтік тәрізді бездер (1), карапайым альвеола тәрізді без (2), тармақталған түтік тәрізді бездер (3), тармакталған альвеола тәрізді бездер; күрделі түтік тәрізді бездер (5) және домалақ түтік тәрізді бездер (6);]]
 
пайда болған секреттерді сыртқы ортаға шығарып отырады. Ерекше секрет ретінде гормондарды айтуға болады. Секреция клеткадағы биосинтезді айтамыз. Жинақталуы және оның клеткадан тыс шығуы организмнің қалыпты физиологиялық процестерін камтамасыз етеді. Рекреция - клеткадан кейбір заттардың шығуы (су, иондар). Олар химиялық өзгерістерге үшырамайды. Экскреция - клеткадан зиянды, керек емес заттардың шығарылуы (несеп, несеп қышқылы).<br>
Бездердің көбісі эпителий ұлпасының құрамында болады. Тек бүйрек үсті безінің, гипофиздің паренхималары нейрогенді. Бездер қан тамырларымен, нервтермен және дәнекер ұлпаларымен жақсы қамтамасыз етілген.<br>
Экзокриндік бездер экзоэпителиальдық және эндо эпителиальдық болып ажыратылады. Бездік клеткалардың тобы эпителийдің астындағы ұлпаға өтсе, ондай безді экзоэпителиальдық деп аталады. Мысалы, тері, сілекей және май бездері, бауыр т.б. ал эпителиальдық бездер клеткалардың астарлаушы ұлпаға өтпей, эпителиальдық клеткалардың кабатында калса, ондай бездері эндоэпителиальдық дейді. Мысалы, адамның көмекей үсті шеміршек эпителийінің сілекей клеткаларының тобы. Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін. Экзокриндік экзоэпителиальдық бір клеткалы бездер омыртқалыларды кең тараған: турбеляряларда, немертинде, сакиналы құрттарда, моллюскаларда. Экзокриндік экзоэпителиальдық көп клеткалы бездер организм бездерінің негізгі массасын құрайды-сілекей, көз жасы, тері, май бездері, бауыр, үйқы безінің экзокриндік бөлігі. Экзокриндік экзоэпителиальдық көп клеткалы бездер өзегінің құрылысына қарай жабайы және күрделі бездер болып бөлінеді. Жай және күрделі бездер түтік тәрізді, альвеолалық (көпіршік) және түтікше альвеолалық болып бөлінуі мүмкін. Тармақталған бір ғана өзегі бар безді қарапайым без дейді. Егер өзектің тармақталған жүйесі болса, ондай бездер күрделі болады. Көптеген күрделі бездер өте үлкен келеді, оларды органдар деп атауға болады (бауыр мен үйқы безі). Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін. <br>
Секреттің химиялық құрамы әртүрлі болады. Осыған байланысты экзокриндік бездерді белоктық, сілекей, аралас (белокты-сілекейлік) және май бездері деп бөледі. Секреторлық эпителиальдық клеткалардың пішіні түрліше болады. Секрет бөлуші клеткалардың клеткааралық кеңістігі біршама үлкен. Секреторлық клеткалардың ядросы ірі, хроматині көп және ядрошығы да ерекше болып келеді. Секрет бөлуші клеткалардың бэрінде эндоплазмалық тор мен Гольджи аппараты жаксы жетілген және митохондриялар көп болады. Бездік клеткалардың құрылысы полярлы келеді.
Секреттің бөліну типтері. Безді сипаттауда секреттің клеткадан бөлінуі маңызды роль атқарады. Ертеде бездерді экструзия типі бойынша классификацияланған. Яғни секретті түзу тэсіліне карай ажыраткан.<br>
Мерокриндік бездерде секрет клеткалардың ішінде түзіледі де мембранамен қоршалған көпіршік түрінде клетканың бос бетіне бөлінеді. Секрецияның Бұл түрінде плазмалық мембрананың түтастығы сақталады, цитоплазманың көлемі кемімейді (бокал тәрізді бездер, асказан бездерінің клеткалары, үйқы безінің экзокриндік бөлімі жатады).<br>
Голокриндік бездерде секреция процесі кезінде клетка толықтай бұзылады, өледі, ішкі құрылысы секретке айналады (терінің майлы бездері).
Апокринді бездерде секрет түзілу кезінде цитоплазманың үстіңгі бөліктері бөлініп, секреттің құрамына кіреді. Секрецияның Бұл типі кұстың жұмыртқа жолының эпителиальдық клеткаларына, сүтқоректілердің тер бездеріне және сүт бездеріне тэн.
1961 жылы Жапон ғалымы Куросуми микроскопиялық және электромикроскопиялық мэліметтерге негізделген бездердің жаңа классификациясын үсынды. Ол секрецияның 5 түрлі типін сипаттады:<br>
''I-'' тип. Голокринді секреция. Жарық микроскопы арқылы көруге болады. Секрецияның осы типі бойынша секреторлық өнім-клетка өлуімен сипатталады.
''II- ''тип. Макроапокринді секреция. Жарық микроскопы арқылы сипатталған. Клетка бетінің бос кеңістігінде өсінділер пайда болады. Олар секретке толып, кейін жүлынады. Апокринді өсінділердің бетінде микроталшықтар жойылады, секреция нәтижесінде клетка биіктігі аласарады.
''III-'' тип. Микроапокринді секреция. Электронды микроскоп арқылы анықталады. Ол микроталшықтардың жоғарғы бөлігінің клеткадан жүлынуымен сипатталады. Бұрын осы секрецияның типі-мерокринді типке жатқызылған.
''IV- ''тип. Мерокринді секреция (клетка мембранасында уақытша пайда болған саңылаулардан секреттердің шығуы). Секрецияның осы типі кезінде клетка толған, мембранамен капталған вакуольдер клетка кабығына жақындап, оған жабысады. Осы жерде көлемі кіші саңылау пайда болады. Жеке электронды микроскоп арқылы көрінетін Бұл саңылау вакуольдің құрамындағы заттардың барлығы бездің куысына өтеді. Секрецияның Бұл типі кезінде сыртқы плазматикалық мембрана эрдайым сакталып отырады.
''V-'' тип. Мерокринді секреция (секреттің бұзылмаған клетка мембранасы арқылы шығуы). Бұл секреция типтерінің ішіндегі электорімикроскопияның морфология үшін ең анықталмаған болып есептелінеді. Бұл секреция ТИІІІ кезінде апикальді плазматикалық мембрана болып қалады.<br>
Қазіргі уақытта клетканың тіршілік циклі барысымда бір клеткада экструзия (секрет бөліну процесі) типтерінің ауысуы жүріп жататындығы анықталады. Сонымен қатар химиялық құрамы бойынша әртүрлі секреттср бөлінсе, бір клеткада секрет бөліну әртүрлі типтер бойынша жүреді және де секреция стимуляциялануы мен патология жағдайларында-экструзия типінің басқа типпен ауысуы байқалады.<br>
Жабынды эпителий сияқты безді эпителийде бір-бірінен аз ажыратылған клетка аралық заттармен бөлінген өзара өте тығыз байланыскан клеткалардан тұрады. Барлық клеткалар тіршілікке кажетті өнімдерді бөліп шығарады, бірақ безді эпителийдің өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктері бар, яғни клеткалар (грандулоциттер) әртүрлі секреттерді көп мөлшерде өндіреді және бөледі. Ағзада секрет ретінде: сүт, сілекей, ас қорыту сөлдері, өт, тер,әртүрлі иісті заттар, гормоны. Сөл не тері беткейіне, шырышты кабықшаға, ішкі мүшелер куысына (экзокринді секреция кезінде), не қанға, лимфаға немесе ұлпалық сүйықтықка (эндокринді секреция кезінде).<br>
Эмбриогенезде безді эпителий жабынды эпителийдің туындысы болып табылады. Алғашында ол төменде жатқан ұлпаға батып тұратын клеткалық шоғыр түрінде болады. Содан соң қабат өседі және әртүрлі бағытта дифференцацияланады. Кейбір кабаттар эпителийдің бастапқы затымен байланысты болып қалады. Жабынды эпителийдің инвагинациясы болып табылатын (сөлді бөлімімен бірге) шығару ағымына байланысты. Олардан бөлінетін өнімдер ағын арқылы ішкі ортаға шығарылады. Бездің мұндай түрін экзокринді деп атайды. Баска қабаттар эмбриогенездің ерте кезеңінің өзінде эпителийдің бастапқы затынан бөлініп кетеді және өздері бөлгеи сөл синтезделінетін қан тамырларымен тығыз байланыска түседі. Мұндай бсздерді эндокринді деп атайды.<br>
Барлық безді клеткаларға өздерінің өндіретін сөлінің құрамына байланысты эндоплазмалық тордың (егер сөлдің табиғаты белокты болса, онда түйіршікті, ал егер белок, көмірсу және стероидтар болса, онда түйіршіксіз), Гольджи аппартының, митохондрияның гипертрофиясы тэн (күшейтілген даму).<br>
Грандулоциттердің цитоплазмасында әсіресе цитоплазманың апикальды бөлімінде эдетте түйіршіктер немесе сөлдің тамшылары жақсы ажыратылады. Әдетте олар Гольджи аппаратының ішінде шоғырланады. Органеллалардың даму деңгейі және безді клеткалардағы сөлдің мөлшері сөл бөліну циклының фазына тәуелді периодты түрде өзгеріп отырады.
 
 
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Эпителий» бетінен алынған