|
==Нарықтық экономика артықшылығы==
Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (пайданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де – жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен жоспарлауды “жұмсартуына” тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет етеді.
== Нарықтық экономика үлгілері ==
Қазіргі уакытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік қызметтерінің нарықтық үлгісі жасалуда.
=== Американдық үлгі ===
'''Американдық үлгі.''' Бұл үлгі «капитализмнің либералдық үлгісі» деп аталады. Ерекшеліктері:
*мемлекеттің экономикадағы реттеуші релірөлі өте төмен. Мемлекеттің экономикаға кірісуі көбінесе экономикалық дағдарыстар.мен (XX ғасыр 30—70-ші жылдары), немесе, экономиканың күрт өсуімен (XX ғасыр 60-шы жылдары - кедейлікпен күресу, әлеуметтік
бағдарламалардың санының өсуі) байланысты болады.
*көсілкерлікті барынша қоддау (XX ғ.ғасыр 80-ші жж.жылдары АҚШ-да кіші кэсіпкерліккәсіпкерлік жаңа жүмысжұмыс орындарының 80% қамтиды);
*халықтың бай, кедей болып әйгілі болінуібөлінуі;
*жалақы айырмашылығының тым алшақтығы. Фирманың бастығының жалакысыжалақысы жабайы қызметкердің жалақысынан 110
есе артық;-
*жетімді түрде қамтамасыз етілмеген топтардың әл-ахуалы жарамды дәрежеде.
=== Жапониялық үлгі ===
'''Жапониялық үлгі.''' Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың ерекше жағдайында қалыптасқан. Әскери шығындардан бас тартып, Жапония барлык мүмкіндіктерін «бейбіт мақсатқа», яғни, өнеркәсіптің экономикалық «потенциалын» өсіруге жүмылдырғанжұмылдырған. Осы мақсатқа жетуге көмек берген жағдайлар: американдық және батысеуропалық патенттер мен лицензияларды еркін сатып алу, дүниежүзілік шикізаттар мен отын нарықтары бағаларының төмендеуі, жапониялық жүмысшыжұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы, елеулі әскери шығындардың болмауы. Жапондык үлгінің негізгі белгілері:
*үлттықұлттық экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет әсері өте жоғары. Алдымен мемлекет танкерлер өндіруді қолдады, содан
кейін — аз литражды автомашиналарды, ал XX ғасыр 70-ші жылдарынан бастап — электроника мен компьютер өндірісін қолдады.
Осының нәтижесінде XX ғасыр 70-ші жылдары ортасына дейін Жапония елеулі дағдарыстардан аулақ болды және экономика үнамдыұнамды даму алды;
*өзін өзі қорғаудың дамуы мен нығайтылуының 5-жылдық жоспарларын жасау. Қазір 1991-1995 жылдары қамтитын 8-ші бес
жылдық жоспар аяқталды. «Жапондық кереметтің» болар алдында экономиканы дағдарыстан шығарудың жөнежәне тиімділігі жоғары
өндірісті жасаудын, 30 жылдық жоспары жасалған;
*фирмалардың басым көпшілігі жүмысшылардыжұмысшыларды барлық өмірлік мерзімге жалдайды; жүмысшыларды
*жұмысшыларды ортақ ынта арқылы біріктіру;
біріктіру; жүмысшыларды*жұмысшыларды басқаруға жөне шешім кабылдауға тарту;
*жалақы дәрежелерінің айырмашылықтары көп емес — фирма бастығының жалақысы жабайы жүмысшылардыкіненжұмысшылардыкінен 17 есе
артық;
*үлгінің өлеуметтікәлеуметтік бағытталуы. Әлеуметтік мөселелердімәселелерді шешу көбінесе корпорация мен бірлестіктерге жүктелген.
=== Неміс үлгісі ===
'''Неміс үлгісі.''' Әлеуметтік-экономикалық мазмүнымазмұны жағынан бүлбұл үлгі Жапониялық үлгіге үқсас. Әлеуметтік нарық экономикасынынэкономикасының
бас идеологі Людвиг Эрхард. Ол өз кітабында немістің жаңа экономикасының қызмет етуінің негізгі принциптерін баяндайды.
Неміс үлгісінің негізгі ерекшеліктері:
*экономикаға мемлекеттің зор әсер етуі. БүлБұл жағдай әсіресе әлеуметгікәлеуметтік мэселелердімәселелерді шешуде байқалады. Мемлекет елеулі әлеумепікәлеуметтік міндеттер атқарады: тегін медидинамедицина, білім, және т.б.
*XX ғ.ғасыр 70-ші жж.жылдардың басында Германияда негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге таргетирование (жоспарлау) принципін қолдану жүзеге асырылған. Осымен қатар жүмысшыларжұмысшылар кәсіпорын меншігіне де қатысады;
*Неміс үлгісінде, Жапониялықтай, банктер шешуші рөл аткарадыатқарады. Орталық банк толық автономия негізінде жүмысжұмыс істейді;
• Жапондық үлгідегідей, жалақы дәрежесінің айырмашылығы елеулі емес — фирма бастығы мен жабайы қызметкер жалақысы-жалақысының ара алшақтығы 23 есе.
ның ара алшақтығы 23 есе.
=== Шведтік үлгі ===
'''Шведтік үлгі.''' БүлБұл үлгінін, айырмашылықтары:
*әлеуметтік бағытгалубағытталу,
*мүліктік теңсіздіктің темендегітөмендегі, жеткілікті түрде қамта-
масыз*жеткілікті түрде қамтамасыз етілмегендерге қамқорлық жасау. Кейде швед үлгісін социализмнің екінші үлгісі деп атайды. Швецияда өмір дәрежесі
мен азаматтық қүқық жақсы қамтамасыз етілген. Жүмыссыздық төмен дәрежеде. Мемлекеттік сектордың дәрежесі өте жоғары.
Кейде швед үлгісін социализмнің екінші үлгісі деп атайды. Швецияда өмір дәрежесі мен азаматтық құқық жақсы қамтамасыз етілген. Жұмыссыздық төмен дәрежеде. Мемлекеттік сектордың дәрежесі өте жоғары. Қызметтердің басым көбін мемлекеттік сектор тегін көрсетеді. Баға белгілеуге мемлекет белсенді кіріседі.
=== Француздық үлгі ===
'''Француздық үлгі.''' БүлБұл үлгінің елеулі ерекшелектері американдык пен неіміс үлгісінің орта шамасы. Француздық үлгіде мемлекетгің ретгеушіреттеуші ролірөлі күшті. 1947 ж.жылдан бастап бес жылдық жоспарлар — индикативтік жоспарлау жүзеге асырылып отыр. Бүл үлгіге мемлекеттік кәсіпкерліктің жоғарғы дәрежесі тән. Капиталдың қорлануына мемлекет белсенді қатысады.
=== Оңтүстік Кореялық үлгі ===
'''Оңтүстік Кореялық үлгі.''' Осы үлгі Оңтүстік Кореяны қысқа мерзімде алдыңғы қатарлы индустриялдық жоғары дамыған елге айналдырды. БүлБұл үлгінің ерекшелігі — мемлекет экономиканың дамуына отеөте зор әсер етеді. БүлБұл әсердің экономикалық күралықұралы — экономикалыкэкономикалық дамуды жоспарлау. XX ғасыр 70-ші жылдардан бастап директивтік жоспарлау индикативтік жоспарлаумен алмастырылды. Оңтүстік КореялаКореяда көп уақыт несие-қаржы сферасында мемлекеттік монополия болды. Жеке меншіктік банк-несие институттары XX ғасыр 80-жылдары пайда бола бастады; сыртқы-экономикалық сфераны мемлекет реттейді. Экспорт мөселелерімәселелері ерекше бақылауға алынған. Осының алдындағы бесжылдықта (1987-1991 жж.жылдары) экономикаға реанимация жасалған соң үкімет элеуметтік бағдарламаларды орындауға кірісті.
=== Қытайлық үлгі ===
'''Қытайлық үлгі.''' Қытайда экономиканы реформалау ауыл шаруашылығынан басталды. «Халық коммунасының» орнына отбасы
мердігерлігі келді (1984ж.1984жылы аяқталды). Отбасының мердігерлігі шаруашылықты отбасының күшімен жерде жүргізуге негізделген. Жер пайдалануға 15-20, кейде 30 жылға беріледі. Еңбек құралдары мен ауылшаруашылық техникасы көбінесе бірнеше үйдің меншігінде болады. Шаруалар өндірілген өнімдердің бір бөлігін келісім арқылы мемлекетке тапсырады, келесі бөлігін — салықты өтеу үшін тапсырады. Тағы бір бөлігін жергілікті үкімет қорларына өткізеді.
Жер пайдалануға 15-20, кейде 30 жылға беріледі. Еңбек қүралдары мен ауылшаруашылық техникасы көбінесе бірнеше үйдің меншігінде болады. Шаруалар өндірілген өнімдердің бір бөлігін келісім арқылы мемлекетке тапсырады, келесі бөлігін — салықты өтеу үшін тапсырады. Тағы бір белігін жергілікті үкімет қорларына өткізеді.
Қазіргі жағдайда ауылдың ілгері дамуы талқыланып отыр. Шаруаларды кооперациялық әрқилы формаға біріктіру жөне жерді мықты шаруашылыққа шоғырландырып жалдама жүмысжұмыс күшін қолдану мәселелері қозғалып отыр.
Реформа 1984 жылдан қалада басталды. Қытай ғалымдары экономикалық дамудың «аралас үлгісін» жасаған. БүлБұл үлгінің варианттары Венгрияда, Чехия мен Словакияда пайдаланылған болатын. Осы үлгінің мөні: нарық механизмі мемлекеттік реттеу жағдайында өрекет етеді. БүлБұл жағдай жоспарлы экономиканы жетілдіруге көмек береді жөне үш жақтың мүдделерін үштастырадыұштастырады — мемлекеттің, кәсіпорынның жөне жүмыскердіңжұмыскердің. БүлБұл макродәрежеде нарықтық реттеуді жөне мемлекет реттейтін әр алуан ыарықтардың өрекет жасауын талап етеді. Нәтижесінде «орталықтанған жоспарлы экономика» үлгісінен «социалистік жоспарлы нарық экономикасының» үлгісіне көшу көзделеді. Кейінгі аталған үлгінің мәні мынада: социалистік өндіріс — тауарлы өндіріс, тауар өндірушілердің езара әсері тауар-ақша қатынастарының дамуына негізделеді. Осы жағдайда маңызды қүралқұрал-жабдықтарға меншіктің қоғамдық формасы және макродәрежеде орталықтанған жоспарлау шешуші рөл атқарады.
Теориялық зерттеулерге сүйене отырып, ККП XVII съезі экономикалық реформа жүргізудің негізгі принциптерін белгіледі.
Олардың бастысы: меншік қүқынқұқын шаруашылық жүргізу қүкынанқұқынан ажыратыд, мемлекет секторындағы көсіпорындардың шаруашы-
лық іс-өрекетгерін жандандыру. БүлБұл үшін шаруашылық жүргізудің әр түрлі формаларын — кәсіпорындарды үжымдарұжымдар мен жеке адамдарға жалға беру, еркін сатуға кәсіпорындардың акциясын шығару — пайдалану көзделіп отыр. Кәсіпорындар арасындағы тікелей шаруашылык байланыстарды белсенді дамыту үсыныладыұсынылады. Нарықтар жүйесін, оның ішінде қор, қызметтер, информация, техника және технология нарықтарын қүруғақұруға үлкен мағына беріліп отыр. Шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістеріне көшу, макроэкономикалық релеуді жетілдіру мен нығайтуды қатар жүргізу керек деген талап қойылып отыр.
Экономикалық реформалар ауылда өнеркәсіптің дамуын жандандырды. Өткен 10 жылда ауылда 80 млн. жүмысжұмыс орындары
пайда болды.
Өнеркэсіптегі экономикалық өзгерістердің нәтижесінде, меншіктің әртүрлі формаларын және шаруашылық жүргізудің әрқилы
әдістерін қолданудың негізінде жаңа шаруашылық механизмі пайда болды. БүрынғышаБұрынғыша жетекші рөл меншіктің қоғамдық формаларында сақталған. Демек, өнеркәсіп өнімдерінің 56% мемлекеттік секторда шығарылды, 36% — үжымдық кәсіпорындарда және 5% — жеке меншік секторында шығарылды. Жаңа механизм кәсіпорьшдарына жоспар шеңберінен тыс өнімдерді сатып алу,
өндіру, сату мүмкіндігіне жол берді. БүныңБұның нәтижесінде жоспардан артық өнімдер өндіру молайды. Кәсіпорындар жоспардан артық өндірілген өнімді ашық нарықта мемлекет белгілеген бағадан 20% қымбат дәрежеде сатуға мүмкіншілік алды. Осының барлығы экономиканы жандандыруға жол ашты. Ақырғы жылдарда Қытай өнеркәсіпті дамытуда дүние жүзіндегі ең жоғарғы дәрежеге жетті.<ref> С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8 </ref>
==Сілтемелер==
* [[Микроэкономика]]
| 