Күш: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Бот: Мына үлгі өзгертілді: Stub:Физика |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
37-жол:
Теңәрекетті күш деп денеге бір мезгілде әрекет ететін бірнеше күштің әрекетіндей әрекет жасайтын күшті айтады.
«Білегі күшті бірді жығады, білімі күшті мыңды жығады»,«Көптің күші - бірлікте» деген аталы сөздердің терең мағынасын жеткізу үшін де [[күш]] ұғымы қолданылған. [[Күш]] ұғымы ғылымда да кеңінен қолданылады және ол [[физика|физиканың]] негізгі ұғымдарының біріне жатады.<br />Инерция құбылысын карастыра отырып, басқа денелермен әрекеттеспейтін [[ дене]] санак. денесіне қатысты түзусызықты және бірқалыпты қозғалатынына көзімізді жеткіздік. Басқа денелермен әрекеттесу дененің жылдамдығының өзгеруіне әкеледі. Мысалы, қалақшамен ұшып бара жаткан теннис добының қозғалыс бағытын өзгертуге болады . Әткеншекті тербеткенімізде, онда отырған бала онымен бірге козғала бастайды (69,ә-сурет). Осы келтірілген мысалдар дененің басқа денелермен әрекеттесуі оның жылдамдығының өзгеруіне өкелетінін кәрсетеді. <br
Бұл жағдайда денелердің жылдамдығы күш әрекетінен өзгереді деп айту кабылданған. Сонымен, [[күш]] –[[ дене | денелердің]] өзара әрекеттесуін сипаттайтын [[шама]].<br />
Әр түрлі дененің козғалыс жылдамдығын бірдей шамаға өзгерту үшін оған әр түрлі күш түсіруіміз керек. Мысалы, автомобильді орнынан қозғалту үшін көп күш жұмсаймыз. Бос және жүгі бар арбаларды орнынан қозғалту үшін және олардын қозғалыс жылдамдығын бірдей шамаға өзгерту үшін оларға шамасы әр түрлі күш түсіреміз. Демек, күштің сан мөні көп те, аз да болуы мүмкін.
74-жол:
Үйкеліс күші деп денелер тікелей жанасқанда пайда болатын күшті айтады және ол күш әрдайым жанасу бетінің бойымен қозгалыс бағытына қарама-қарсы жаққа қарай бағытталады.
<p style="text-indent: 25px;"> Қарастырылатын дененің үйкеліс күші (F<sub>үйк</sub>) екінші дененің бетін басып қысатын Р күшке (демек, тіректің N реакция күшінде), үйкелісетін беттердің материалы мен өңделу сапасына байланысты болады.
===Тіректің реакция күші===
<p style="text-indent: 25px;"> Тіректің реакция күші деп тіректің денеге әрекет ететін серпімділік кірітін айтады.. Үйкеліс күшінің модулі тіректің реакция күшіне тура пропорционал: <big><big><math> |F| = \nu N </math></big></big>, мұндағы <big><big><math> \nu </math></big></big>— үйкеліс коэффициенті деп аталатын пропорционалдык коэффициент. Үйкеліс коэффициенті жанасатын беттер жұбының өңделу сапасы мен материалына байланысты болады.
Табиғатта үйкеліс күші үш түрде керініс табады:
85-жол:
[[File:Silomer 400kN.JPG|thumb|left|200px|Динамометр]]
<p style="text-indent: 25px;"> Күштің шамасын динамометр деп аталатын құралдың көмегімен өлшенеді. Динамометрді пайдалану серпімді деформацияның шамасы (созылуы немесе
сығылуы) түсірілген күшке тура пропорционал болуына негізделген. Сондықтан созылған серіппе ұзындығы бойынша күштің мәні туралы айта аламыз.
==Теоремалар==
<p style="text-indent: 25px;"> ''Үш күш туралы теорема'' - егер еркін қатты дене бір жазықтықта жатқан [[параллель]] емес үш күштің әсерінен тепе-теңдік қалыпта тұрса, онда бұл күштердің әсер ету сызығы бір нүктеде қиылысады.<ref name="name"/>
===Сыртқы күш===
<p style="text-indent: 25px;"> Денелерге әсер ететін сыртқы күштер беттік, көлемдік, қадалған, таралған т.б. түрлерге ажыратылады. '''Поверхностаая сила''' - ''беттік күш'' деп денеге беті арқылы берілетін күшті айтады. Мысалы, арқалықтың не платаның тіреуіші тарапынан болатын қарсы әсер. '''Объемная сила''' - көлемдік куш деп дененің көлемі арқылы берілетін әрі оның ішкі нүктесіне түсірілетін күшті айтады. Мысалы, [[шомбал]] арқалықтың салмағы немесе үдемелі қозғалған денеде пайда болған [[инерция]] күштері. Көлемдік күш Н/м<sup>3</sup> немесе кн/м<sup>3</sup>-пен өлшенеді.''' Сосредоточенная сила''' -''қадалған күш'' деп өз өлшемімен салыстырғанда өте шағын бетке түсетін күшті атайды. Кейбір есептерде мұны нүктеге түсірілетін күш деп есептейді. Қадалған күш ньютонмен (Н), килоньютонмен (кН) және меганьютонмен (МН) өлшенеді. '''Распределенная нагрузка''' - таралған күш деп дене бетінің ауданына немесе беттік сызыққа әсер ететін салмақты айтады (мысалы, үй шатырына түсетін қар қысымы [[шатыр]] ауданына түгел жайылады). Т.к. қарқындылығымен сипатталады. ''Қарқындылық'' деп күштің бірлік ауданға немесе бірлік ұзындыққа түсірілген шамасын айтады. Т.к.-тің ауданға қатысты өлшем бірлігі Н/м<sup>2</sup> немесе кН/м<sup>2</sup> , ал ұзыңдыққа қатысты Н/м немесе кН/м. Дененің бірлік ауданына не оның бөлігіне таралған күштің қарқындылығы бірдей болса, оны тең таралган күш дейді. Әсер ететін уақытына қарай күш тұрақты, үздіксіз, уақытша болып ажыратылады. Мысалы, темір жолдың көпірге түсіретін күші тұрақты, ал көпір үстімен өтетін поездың салмағы уақытша күш болып саналады. Әсер ету жылдамдығына қарай күш статикалық және динамикалық күштерге ажыратылады. ''Статикалық'' күштің әсер ету жылдамдығы баяу болады да, үдеу шамасы ескерілмейді, ''динамикалық'' күштің әсер ету жылдамдығы шапшан болғандықтан, бұл жағдайда үдеу жөне үйкеліс күштері ескеріледі.
===Ішкі күш===
<p style="text-indent: 25px;"> Дененің жеке бөліктері арасында өзара әсерлесу күші, і.к. ''қималар әдісімен (метод сенений)'' зерттеледі.
===Инерция күші===
<p style="text-indent: 25px;"> Инерция күші - векторлық шама. ''ʒ = ma'', мүндағы ''m'' - материалды нүктенің [[масса|массасы]], ''a''-оның үдеуі.
===Кризистік күш===
<p style="text-indent: 25px;"> Сырықтың тепе-теңдік қалпынан ауыткуына сөйкес келетін сығу күшінің ең аз мәні.
===Бойлық күш===
<p style="text-indent: 25px;"> Тік күш, созылу және сығылу кезінде білеудің көлденең қимасында пайда болатын ішкі күш. Бойлық күш сан мәні бойынша қиылған сырықтың кез келген бөлігінде (сол не оң), сырық өсіне өсер өтетін барлық сыртқы күштер [[проекция|проекциясының]] [[алгебра|алгебралық]] қосындысына тең, яғни ''N = ΣҒ<sub>lz</sub>''. [[Созылу]] кезіңдегі Бойлық күшті оң деп санаймыз.
===Ауырлық күш===
<p style="text-indent: 25px;"> Кез келген денеге әсер ететін тұрақты күш ''P=mq'', мұнда ''q''-ауырлық күшінің үдеуі, m-[[масса|массасы]].
===Серпімділік күш===
<p style="text-indent: 25px;"> [[Гук заңы|Гук заңына]] негізделіп кернеу [[деформация|деформацияға]] пропорционал. Мысалы, серіппе үшін с.к. ''F = сλ'' тең, мүндағы F-серіппенің ұзару (отыру) шамасы, С-серіпенің қатандық [[коэффициент|коэффициенті]] (Н/м)
===Тұтғыр үйкелісінің күші===
<p style="text-indent: 25px;"> Жылдамдыққа байланысты, тұтқыр ортада дененің бояу қозғалысында әсер етеді. ''R = μV'', мұңдағы V-дененің жылдамдығы, μ-кедергі коэффициенті.
==Пайдаланған әдебиет==
Line 103 ⟶ 127:
{{Phys-stub}}
{{wikify}}
[[af:Krag]]
| |||