Әлеуметтік тартыс

Әлеуметтік тартыс - Америка әлеуметтанушысы Льюис Козер Әлеуметтік тартысты "құндылық үшін күрес және белгілі бір мәртебеге, билікке және ресурсқа талаптар, қарсыластардың мақсаты карсыласты бейтараптандыру, зиян шектіру немесе жою болып табылатын күресі" - деп түсінеді.
Әлеуметтік тартыстың жалпы теориясын америка әлеуметтанушысы К. Э. Болдуинг те жасайды, ол бұған арнап "Тартыс және қорғау: жалпы теория", - деген еңбек жазды. Ол қазіргі қоғамдарда Әлеуметтік тартыстарды реттеу мүмкін және қажет екендігі айтады.
Тартыс-тараптар өздерінің қарсылықтарын және өздерінің оған деген қарым-қатынасын сезінетін әлеуметтік өзара әрекеттесуінің түрі ретінде әрекет етеді. Міне, осы кезде олар саналы түрде ұйымдасады, күрес стратегиясы мен тактикасын әзірлейді. Әлеуметтік тартыс принциптері ғасырлар бойы қалыптасқан. Олардын мәні мынадай:

• 1) қарсыласына қиындық туғыз;
• 2) оның әрекетінің еркіндігін шекте;
• 3) оның жағдайы мен резервтерін жеке мақсаттарыңа жетуге пайдалан;
• 4) өз кұшің мен құралдарынды өзіңе пайдалы бағытқа жұмылдыр;

Либералдық бағыттағы неміс әлеуметтанушысы Р.Дарендорф қоғамның тартысты моделі теориясын жасады. Оқымысты кез келген қоғамның үнемі әлеуметтік өзгерістер негізінде қурылғанын және соның салдарынан әрбір сәтте Әлеуметтік тартысты бастан кешетінін бекітті. Ол Әлеуметтік тартыстардың қалыптасу және даму сатыларының себептерін мүшелердің тартысы (оның теориясының негізгі категориясы) негізінде кдрады. Дареңдорф Әлеуметтік тартыстың 15 түрін (отбасы ұрыс-керісінен бастап ғаламдық саяси тартыстарға дейін) бөліп көрсетті, ол осы түрлердің ешқайсысы антогонистік, ымырасыз болып табылмайды деп санады.
Субъектілердің мүiелері тікелей Әлеуметтік тартыстың қалыптасуына ықпал етеді. Сондықтан Әлеуметтік тартыстың табиғатын тану үшін, ең алдымен, мүшелердің табиғатын жөне тартыстың өрекет етуші субъектілерінің сезіну тәсілдерін түсіну қажет. Міне, осы жерде Дарендорф объективті (латентті) және субъективті (анық) мүшелерді атап көрсетеді. Олар Әлеуметтік тартыстың "екі жағы" да белгілі болғанда тартыстың пайда болуының алғашқы кезеңінде байқалады. Бұл "жақтар" нақты мағынада әлеуметтік топ болып табылмайды, оған шоғырландырылмаған. Сондықтан Дарендорф оларды жалған топтар (квазитоптар) деп атады. Осы уақытта әрбір топта кейбір жалпы мүшелер мен оларды қорғауға бағытталған психологиялық бағыттылық қалыптасады.
Ресурстарды, көшбасшылықты, билік пен мәртебені иеленуге және басқаруға деген күрес әлеуметтік тартыстарды болдырмай қоймайды. Тартыс игілік емес, қарама-қайшылықтарды шешудін болмай қоймайтын тәсілі ретінде қабылданады Дарендорф Әлеуметтік тартысдың қоғам өмірінің барлығын көктей өтетін құрамдас бөліктері екеңдігін нақтылайды. Оларды жою біз қаламағандықтан ғана мүмкін емес, олармен шындық ретінде есептескен жөн. Сонымен қатар, Әлеуметтік тартыс - инновациялар мен әлеуметтік өзгерістердің көзі. Олар қоғамның тоқырауына мүмкіндік бермейді, яғни ол үнемі шиеленіс тудырып отырады.