Мемлекеттік борыш: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Мемлекеттік кредит кызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі. Мемлекеттік борыіи - бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекет- тік қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса). Мем- лекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және коғамдық қажеттіліктерді канағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және баска сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Ішкі мемлекеттік борыиі - Үкіметтің, Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі. Сыртқы .мемлекеттік борыиі - Үкімет пен Ұлттық банктің Қазақстан Республикасының бейрезиденттері алдындағы сыртқы мемлекеттік қарыздары мен баска борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі. Сондай-ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді.▼

Сонымен қатар күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыштарды ажырата- ды. Күрделі мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады. ағымдағы борыш - бұл мемлекеттің барлық борышкорлық міндеттемелері бойынша кредиторларға табыс төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.▼

Мемлекет кепілдендірген борыш - Қазақстан Республикасының мемле- кеттік і^епілдіктері1 бар белгілі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік карйВдардың сомасы.▼

Мемлекеттікборыштыңпайдаболуыменөсуініңсебебімемлекеттікбюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Ол бюджеттің шығыс бөлігіне катысты 2007 ж - 8,0%-ды, 2008 ж - 9,8%-ды құрады. 2009 жылы республикалық бюджет осы жылға жоспарланған ІЖӨ-ге катысты 3,1% тапшылықпен атқарылды.▼

Алайда борыштың бүл түрінің түзілу себептеріндегі, әдістеріндегі және жұмыс істеу ере- кшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыган елдерде мемлекеттік борыш және оны тудырған бюджет тапшылықтары әкономикалық циклге әкономиканы тұрактандыру мен оны дамытудың кіріктірілген фактор- лары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан, банктерден, баска қаржы және кредит мекемелерінен қарызга алынган ақшалары өнімді пайдаланылады және аталған қарыз алушылардың активтері ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш «ұлттың өзіне өзінің қарызы» ретінде қаралады және үлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі борышты басқару жөніндегі пайызарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі бір теріс за- рдаптары инвестицияларға немесе елдің әкономикасын дамытуға қосымша қаржылық ресурстарды жүмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттықта- быс пен байлық кемімейді, мүның өзі, әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын біркатар келеңсіз салдарларды жокка шыгармайды, олар мынаған саяды:▼

1. Берешекті өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттары есебінен, ягни салық төлеушілер есебінен жүргізіледі,сөйтіп,табыстармемлекеттікбағалы кағаздариелеріне,әдеттегідей, когамның дәулетті жіктеріне ағылады.▼

2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жөніндегі мемлекеттің іс- кимылы кезінде макроәкономикалық тәуекелдер қосылады, жиынтық сұранымның кыскаруы тепе-теңді таза ұлттық өнімнің азаюына үрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың жүмсапымына деген ынтапандырмалары төмендейді, әкономикаға қаражаттарды инвестициялау кысқарады.▼

3. Жекеше кәсіпкерлердің «инветицияларын ығытыру» нәтижесі іс-әрекет етеді. Бүл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет тапшылығын немесе борышты жабу мақсатымен несие рыногына шыга отырып, акша рыногында бәсекені күшейтеді, мұның нәтижесінде акшалай капиталдың пайыздық мөлшерлемелері артады. Бұл жекеменшіқ секторды инвестициялардың бір бөлігінен айырады, ал инвестициялық шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза Ұлттық өнімді азай- тады.▼

Егер мемлекет акша рыногының окшауландырылган қаражаттарын тұтыну мақсаттарына емес инвестициялық тауарларға бағыттаса, егер әкономика жүмыспен толық емес қамтылган жағдайда жүмыс істесе мүндай іс-әрекеттің келенсіз нәтижесі шектелуі мүмкін.▼

Қазақстан практикасында бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыш қаржыландыру нысандары және туындайтын зардаптары бойынша айтарлықтай ажыратылады. Мемлекеттік борыштың едәуір бөлігі мемлекеттік қазынаіиылықміндеттемелер бойынша берешек нысанында көрсетіледі. Мемлекеттің қолданыстағы жогары дисконтка қарыз алған сомасы екінші деңгей банк- тері мен басқа коммерциялық құрылымдардың табысына айналады.▼

Ішкі мемлекеттік борыштың баска нысандары мыналар болды: бюджет тапшылығын жабу үшін бүрын алынган кредиттер бойынша Ұлттық банкке береиіек; облигациялар және баска бағалы қағаздар шығарумен ресімделген халықтан, іііаруашылық жургізуші субъектілерден апынган қарыздар бойынша борыги.▼

Қазақстанда оның дербес дамуының басынан ішкі мемлекеттік борыштың айрықша нысанда- ры болды:▼

ауыл шаруашылығы өніміне, жеңіл өнеркәсіп үшін шикізатка бағалардағы айырманың ор- нын толтыру және ауыл шаруашылығы өніміне сатып any бағала- рына сараланган үстемақы төлеу бойынша бюджеттің шыгарылган берешегі, бұл бөлудің әкімшілік әдістері жағдайларындағы баға сәйкессіздіктерінің нәтижесі болып табылады;▼

банктердің несиелері бойыниса су шаруашылығыиың ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен ұйымдарының шыгарылган берешегі - қырсыздықтың, кредиттеу кағидаттарының және шаруашылық жүргізудін шаруашылық есебінің бұзылуының салдары;▼

«директивалық кредиторлар» деп аталатындар нысанындағы, сондай-ақ іш-кіреспубликалық есепке any міндеттемелеріне кызмет көрсету және өтеу бойынша кордапанған берешек. Директивалық кредиттерді дағдарыс жағдайларында кәсіпорындар мен салаларға олардың шаруашылық қызметін қолдап отыру үшін Қаржы министрлігінің кепілдігімен Ұлттық банк беріп отырды. Ішкіреспубликалық есепке any дебиторлық және кредиторлық берешектер бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың өзара борыштарын етеу үшін жүргізілді. Дерективалық кредиттер мен өзара есепке апуларды пайдапанудың нәтижелері бойынша жағымсыз сапдарларына байланыс- ты ішкі кредиттеудің бұл нысандары мүнан былай қолданылмайды.▼

Мемлекеттік борышқа қызмет көрсету деп уақыттың белгілі бір кезеңінде қарыз алу шарттарынан туындайтын сыйақы, комиссиялық, айыппұлдар және өзге төлемдердің жиынтық төлемақыларын айтады.▼

Қарьізга қызмет көрсету - бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның немесе қарыз алушының шоттарындағы қарыздық қаражаттарды пайдаланудың есебі бойынша банктің және қарыз шарттарына сәйкес қарыз алушының сыйақы, комиссиялық және өзге төлемдерін жүзеге асыру кызметі.▼

Борышты өтеу - қарыз алушының қарыздың алынған сомасын кредитор- лармен келісімшарттармен белгіленген тәртіппен қайтаруы, борыштың басқа құрамды бөлігінің белгіленген тәртібі мен міндеттемелердің орындауы.<ref>Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. ▼