Уикипедия

Елдің сыртқы борышы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Сыртқы борыш''' - шетелдік [[кредитор|кредиторлар]] турасында белгілі бір күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Елдің сыртқы борышының болуы орынды әлемдік практика болып саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сырткысыртқы қарыз алу бойынша тартылатын қаражат-қаражаттардың тардыңкөлемі - келемі^елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің 50 пайызынан acne^/tiacпауы тшстиіс. СырткыСыртқы қарыздарды көптен-көп аукымдаауқымда тарту кредитор - елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы мүмкін.
 
Мемлекеттік борыштың мөлшерін салыстырмалы сипаттау үшін әлемдік прак-практикада тикада^[[Халықаралық қайта құру және даму банкі]] ұсынған арнаулы көрсеткіштер пайд^?іаныладыпайдаланылады (1 кесте).
[[File:Сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері.jpg|thumb|center|650px|Сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері]]
 
 
Әлемдік практикада мемлекеттік борыштынборыштың мөлшерін салыстырмалы си- паттаусипаттау үшін арнайы көрсеткіш - борыищаборышқа қызмет көрсету коәффіщиентікоэффициенті пай- даланыладыпайдаланылады. Ол борыштық төлемдердің елдің [[валюталық түсім|валюталық түсімдеріне]] қатысы ретінде есептеп шығарылады. МүндайМұндай катынастыңқатынастың кауіпсізқауіпсіз деңгейі 25 пайыз бо- лыпболып саналады. БіракБірақ, Қазақстан борышының жоспарлы өсіп отырғанын, ал оның әкспортыныңэкспортының керісінше төмендеп отырғанын ескерсек ахуалдың нашарлауы мүмкін.
 
Елдің жиынтық сырткысыртқы борышының едәуір бөлігін мемлекет кепілдендірмеген, жеке- меншікжекеменшік секгорыныңсекторының борышы, соның ішінде фирмааралық [[берешек]] алып отыр. Борыштың бұл бөлігі несиелік капиталдынкапиталдың сырткысыртқы рыноктарында экономикалық субъектілердің кредиттік өзара катынастарыныңқатынастарының кеңеюімен байланысты. Фирамааралық берешек Қазақстанда жұмыс істеп тұрған еншілес кәсіпорындарға шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан берілген кредиттер бойынша өзара катынастардықатынастарды білдіреді. Бұл тәрізді берешекті ел экономикасы мен қаржылары үшін бейтарапты берешек деп санауға болмайды. Жекеменшік сектордың сырткысыртқы кредиттері ва- лютавалюта бағамының ұнамсыз ауыткуларынауытқуларын тугызадытуғызады, монетарлық биліктердің акшалайақшалай-кредиттік саясатыныңтаңдапсаясатының таңдап алынған бағыттарын жүргізуде проблемаларды тереңдете отырып, валюта рыно- гындарыногында қалыптасқан тепе-теңціктітеңдікті бұзуы мүмкін, ақша айналысының тұрақтылығына әсер етеді. Егер фирмааралық берешек үлкен көлемдерге жетсе немесе пайыздардын жогары мөлшерлемелерімен ресімделсе, онда шығындарға кіріктіріле отырып, салықтық төлемдердің азаюына соктырасоқтыра оты- рыпотырып, салықтық шегерімнің мөлшерін көтеріп жібереді. Және түтастұтас алғанда [[кредит|кредиттік]], [[лизинг|лизингтік]] және соған ұқсас мәмілелерді ресімдеу (әдетте, сырт көріністе) шетелдік субъектілер үшін керекті түсінікте экономикалық кызметтінқызметтің акикаттыақикатты нәтижелерін бұрмалаугабұрмалауға алып келеді.
Сырткы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық төлемдердің тез өсу үрдісі бар. Мұндай төлемақылар болашак экономикалық дамуды тежейді және реципиент-ел бюджетінің тапшылығын ұлгайтады.▼
 
Сырткы борыштың өсуі сонымен катар реципиент-елдің халықаралық абройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін кетіреді.▼
▲СырткыСыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық төлемдердің тез өсу үрдісі бар. Мұндай [[төлемақы|төлемақылар]] болашакболашақ экономикалық дамуды тежейді және реципиент-ел бюджетінің тапшылығын ұлгайтадыұлғайтады.
Ірі және созылмалы тапшылықтардың және мемлекеттік борыштың болуының келеңсіз за- рдаптары микроэкономикалықтұрактылықтың бұзылуымен бірігеді.▼
 
Инвестициялардың «ығыстыру әсерінен» басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірак қаражаттардың мұндай ағыны сырткы борыштың өсуін білдіреді. Шетел инвестицияларын отандық бағапы қағаздарға жүмсаудың артықшылығы Ұлттық валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы әкспорттың кымбаттауына және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде әкспорт кысқарады, ал импорт артады. Сауда балан- сы теріс сальдога саяды. Таза әкспорт жиынтық сұранымның компоненті болатындықтан, оның кыскаруы немесе теріс сальдосы Ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.▼
▲СырткыСыртқы борыштың өсуі сонымен катарқатар реципиент-елдің халықаралық абройынабыройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін кетіреді.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті орғаны арқылы қаралған үдерістерге бюд- жеттапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу жолымен заңнамалықараласуы бюджет шығыстарының жеке баптары бойынша тиым салу құқығын белгілеуі мүмкін.▼
▲<br>Ірі және созылмалы тапшылықтардың және мемлекеттік борыштың болуының келеңсіз за-зардаптары рдаптары[[микроэкономика|микроэкономикалық]] микроэкономикалықтұрактылықтыңтұрақтылықтың бұзылуымен бірігеді.
1992 жылы бұрынғы КСРО-дан мұра болып қалған Қазақстанның сырткы борышы 3,2 миллиард АҚШ долларын құрады. 1993 жылдың аяғында Ресей Фе- дерациясымен бұрынғы КСРО-ның сыртқы борышындағы Қазақстанның үлестік борышы мәселесін реттеген «нөлдік нұсқаны» келісімге қол қойылғаннан кейін және берешектің бір бөлігін мемлекеттік борышқа қайта ресімдегеннен кейін Қазақстанның сыртқы борышы 1.9 миллиард. долларды құрады. Бұл борыш әкспорттық мүмкіншілігі бар Қазақстан Республикасы үшін кеп емес еді. 1995 жылдың аяғында Халықаралық валюта корынан сатымды ресурстарды қоса жал- пы сыртқы борыш 3,09 миллиард. долларды құрады (шамамен ІЖӨ-нің 19%). 1999 жылдың аяғында жалпы сыртқы борыш ең жоғарғы мөлшерге - 8,0 миллиард долларға жетті (ІЖӨ-нің 50,5 %), соның ішіндетура мемлекеттік және Үкімет кепіл- дендірген сырткы борыш - 4,0 миллиард доллар, Үкімет кепілдендірген сыртқы борыш - 2,8 миллиард доллар. Ішкі жалпы борыштың жылдық әкспортка катынасы 115,3%-ды, ал берешекке қызмет ету сомасының әкспортка қатынасы 27,3%-ды, халықтың жан басына шаққандағы ішкі жалпы борыш 533,8 долларды құрады. Бұл уақытта сыртқы борыш статистикасында жекеше сектордың борышын, соның ішін- де фирмааралық берешекті бөліп көрсету басталды (17.2 кестені қараңыз).▼
▲<br>[[Инвестиция|Инвестициялардың]] «ығыстыру әсерінен» басқа, мемлекеттік [[бағалы қағаздар]] бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, біракбірақ қаражаттардың мұндай ағыны сырткысыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел инвестицияларын отандық бағапы қағаздарға жүмсаудың артықшылығы Ұлттық валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы әкспорттыңэкспорттың кымбаттауынақымбаттауына және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде әкспорт[[экспорт]] кысқарадықысқарады, ал импорт артады. Сауда балан- сыбалансы теріс сальдога[[сальдо|сальдоға]] саяды. Таза әкспортэкспорт жиынтық сұранымның компоненті болатындықтан, оның кыскаруықысқаруы немесе теріс сальдосы Ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.
 
▲Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті орғаныорганы арқылы қаралған үдерістерге бюд-бюджет жеттапшылығытапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу жолымен заңнамалықараласуызаңнамалық араласуы бюджет шығыстарының жеке баптары бойынша тиым салу құқығын белгілеуі мүмкін.
 
▲1992 жылы бұрынғы [[КСРО]]-дан мұра болып қалған Қазақстанның сырткысыртқы борышы 3,2 миллиард АҚШ долларын құрады. 1993 жылдың аяғында Ресей Фе- дерациясыменФедерациясымен бұрынғы КСРО-ның сыртқы борышындағы Қазақстанның үлестік борышы мәселесін реттеген «нөлдік нұсқаны» келісімге қол қойылғаннан кейін және берешектің бір бөлігін мемлекеттік борышқа қайта ресімдегеннен кейін Қазақстанның сыртқы борышы 1.9 миллиард. долларды құрады. Бұл борыш әкспорттықэкспорттық мүмкіншілігі бар Қазақстан Республикасы үшін кепкөп емес еді. 1995 жылдың аяғында Халықаралық валюта корынанқорынан сатымды ресурстарды қоса жал- пыжалпы сыртқы борыш 3,09 миллиард. долларды құрады (шамамен [[ІЖӨ]]-нің 19%). 1999 жылдың аяғында жалпы сыртқы борыш ең жоғарғы мөлшерге - 8,0 миллиард долларға жетті (ІЖӨ-нің 50,5 %), соның ішіндетураішінде тура мемлекеттік және Үкімет кепіл-кепілдендірген дендірген сырткысыртқы борыш - 4,0 миллиард доллар, Үкімет кепілдендірген сыртқы борыш - 2,8 миллиард доллар. Ішкі жалпы борыштың жылдық әкспорткаэкспортқа катынасықатынасы 115,3%-ды, ал берешекке қызмет ету сомасының әкспорткаэкспортқа қатынасы 27,3%-ды, халықтың жан басына шаққандағы ішкі жалпы борыш 533,8 долларды құрады. Бұл уақытта сыртқы борыш статистикасында жекеше сектордың борышын, соның ішін- деішінде фирмааралық берешекті бөліп көрсету басталды (17.2 кестені қараңыз).
[[File:Жалпы сыртқы борыштың динамикасы, млрд АҚШ долларында.jpg|thumb|center|650px|Жалпы сыртқы борыштың динамикасы, млрд АҚШ долларында]]
 
 
2010 жылдың 1 каңтарындағы жағдай боынша өзара талаптарды есепке алмағанда мемлекеттік борыш 2 триллион 39 миллиард, соның ішінде үкіметтік борыш 1 триллион 618 миллиард теңге болды. Үкіметтік борыштың құрылымында ішкі борыш 1 тириллион 289 миллиард теңгені, сыртқы борыш 329 миллиард теңгені құрайды.
 
Мемлекеттік борыштың болуы мезгілі келген пайыздарды және борыштыцборыштық міндеттемелерді өтеуді төлеу жөніндегі жыл сайынғы шығындарды қажет етеді, олар мемлекеттік борышты басцарубасқару жөніндегі іиығындаршығындар деп аталады.
Қаз^қстан Республикасының үкіметтік борышын өтеуді және оған қызмет көр^&іуді Қаржы министрлігі тшсті жылға арналған республикалық бюджет ту- ралы Қазақстан Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық банк арқылы, Ұлттық банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді Ұлттық банк өзінің билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы орғандардың мем- лекерік борышын өтеуді және оған кызмет көрсетуді ол тшсті жылға арналған мемлекеттік бюджетте көзделген қаражат есебінен Ұлттық банктің келісімі бойынша жергілікті атқарушы орғанның қарыздарына қызмет көрсету ұшін тар- тылатын екінші деңгей банктері арқылы жүзеге асырылады.▼
 
Барлық мемлекеттік қарыздар Үкімет белгілеген тәртіппен Қаржы министр- лігінде тіркеліп, есепке алынуға тшс.▼
▲Қаз^қстанҚазақстан Республикасының үкіметтік борышын өтеуді және оған қызмет көр^&іудікөрсетуді Қаржы министрлігі тшстітиісті жылға арналған [[республикалық бюджет]] ту- ралытуралы Қазақстан Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық банк арқылы, Ұлттық банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді Ұлттық банк өзінің билігіндегі [[активтер]] есебінен, жергілікті атқарушы орғандардыңоргандардың мем- лекерікмемлекеттік борышын өтеуді және оған кызметқызмет көрсетуді ол тшстітиісті жылға арналған мемлекеттік бюджетте көзделген қаражат есебінен Ұлттық банктің келісімі бойынша жергілікті атқарушы орғанныңорганның қарыздарына қызмет көрсету ұшін тар-үшін тылатынтартылатын екінші деңгей банктері арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышын есепке алу үшін Ұлттық банк пен жергілікті аткарушы орғандар келісілген тәртіппен Қаржы министрлігі- не өз қарыздарының талаптары, алынуы, оларға кызмет көрсетілуі және өтелуі туралы ақпарат тапсырыгі отырады.▼
 
Қазақстан Республикасынын Үкіметі республикалық бюджеттің қаражатымен қамтамасыз етілетін үкіметтік борышты өтеу және оған қызмет көрсету, Ұлттық банк өзінің билігіндегі барлық активтермен қамтамасыз етілетін Ұлттық банктің борышын өтеу және оған кызмет көрсету, жергілікті аткарушы орған билігін- де тұрған меншік құқығындағы мүлікпен, қаржылық ресурстармен және басқа активтермен қамтамасыз етілетін өз борышын өтеу және оған қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелерді атқарады.▼
▲Барлық мемлекеттік қарыздар Үкімет белгілеген тәртіппен Қаржы министр- лігіндеминистрлігінде тіркеліп, есепке алынуға тшстиіс.
Борыштың негізгі сомасы қайтарылған және борышқа қызмет көрсету жөніндегі төлемдер толық көлемінде теленген жағдайда мемлекеттік борыш өтелген болып саналады.▼
 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық банкінің және жергілікті атқарушы орғандарының осындай шарттың (келісімнің) талаптарында, осын- дай қағаздарды шығару талаптарында көзделген л<ағдайда, қарыз туралы шарт (келісім) бойынша міндеттемелерді мерзімінен бұрын өтеуге, мемлекеттік әмиссиялық бағалы қағаздарды мерзімінен бұрын сатып алуға құқығы бар.<ref>Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. ▼
▲Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышын есепке алу үшін Ұлттық банк пен жергілікті аткарушыатқарушы орғандароргандар келісілген тәртіппен Қаржы министрлігі- неминистрлігіне өз қарыздарының талаптары, алынуы, оларға кызметқызмет көрсетілуі және өтелуі туралы ақпарат тапсырыгітапсырып отырады.
 
▲Қазақстан Республикасынын Үкіметі республикалық бюджеттің қаражатымен қамтамасыз етілетін үкіметтік борышты өтеу және оған қызмет көрсету, Ұлттық банк өзінің билігіндегі барлық активтермен қамтамасыз етілетін Ұлттық банктің борышын өтеу және оған кызметқызмет көрсету, жергілікті аткарушыатқарушы орғанорган билігін- дебилігінде тұрған [[меншік құқығы|меншік құқығындағы]] мүлікпен, қаржылық ресурстармен және басқа активтермен қамтамасыз етілетін өз борышын өтеу және оған қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелерді атқарады.
 
▲Борыштың негізгі сомасы қайтарылған және борышқа қызмет көрсету жөніндегі төлемдер толық көлемінде теленгентөленген жағдайда мемлекеттік борыш өтелген болып саналады.
 
▲[[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан Республикасы Үкіметінің]], Ұлттық банкінің және жергілікті атқарушы орғандарыныңоргандарының осындай шарттың (келісімнің) талаптарында, осын- дайосындай қағаздарды шығару талаптарында көзделген л<ағдайдажағдайда, қарыз туралы шарт (келісім) бойынша міндеттемелерді мерзімінен бұрын өтеуге, мемлекеттік әмиссиялықэмиссиялық бағалы қағаздарды мерзімінен бұрын сатып алуға құқығы бар.<ref>Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы.
 
Экономика, 2010- 522 бет ISBN 978-601-225-169-2</ref>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Елдің_сыртқы_борышы» бетінен алынған