Саңырауқұлақтар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''''Саңырауқұлақтар''''' – төменгі сатыдағы [[өсімдіктер|өсімдіктердің]]дің ішіндегі ең көп тарағаны, олардың ''100000''-дай түрі кездеседі.

Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары [[пластид|пластидтері]]тері, [[Хлорофилл|хлорофилі]] болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге бейімделген [[гетеретрофтар|гетеретрофты]] өсімдіктер.

Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек [[Паразиттер|паразит]] саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған [[гаустория|гаусторияға]]ға айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып, тіршілік етеді.

'''''Саңырауқұлақтардың '''''клетка қабығы құрамында [[Насекомдар|насекомдар]] қабықтарының [[Хитин|хитиніне]] ұқсас, хитин заты және [[Полисахаридтер|полисахаридтер]] болады. Олардың клеткасы протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және [[Вакуоля|вакуолядан]] тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.

Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты ретінде еш уақытта [[крахмал]] жиналмайды, май тамшылары мен [[гликолен |гликолен]], ал біраз саңырауқұлақтарда [[волютин]] жиналады.

'''Саңырауқұлақтар'''дың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған ткань гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді, демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш [[Ткань тынысы|тканьдер]] деп бөледі. Кейбір саңырауқұлақтардың ''[[ризоморф|ризоморфтар]]тар'' деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері болады.

[[fileСурет:Yeast lifecycle.svg|thumb|left|200px]]

Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан '''эндогендік (ішкі)''' және '''экзогендік (сыртқы)''' болып екіге бөлінеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде түзіледі. [[Зооспора|Зооспоралар]]лар суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, [[спорангий|спорангии]] сағағы деп аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.

Жыныссызға қарағанда, жынысты көбею әр түрлі болып келеді. Қарапайым саңырауқұлақтар хологамия, изогамия және гетерогамия жолдарымен көбейсе құрылысы күрделілерді оогамия және тіркеспелі балдырлардың коньюгациясы сияқты, зигогамиялы жолмен де көбейеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда зигота біраз уақыт тыныштық күйде болады. Ол өсер алдында редукциялы бөлінеді. [[Зигота|Зиготадан]]дан не зооспорангииі, не спорангиі, не конидиялары бар қысқа гифалар түзіледі, олардың әрқайсысынан өздеріне тән споралар піседі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың барлық тіршілік жағдайы гаплоидты, ал [[диплоид |диплоидты]]ты болып тек зигота есептеледі[2,3].

[[fileСурет:Amanita phalloides 1.JPG|thumb|left|200px]]

Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың көбісі жеке гаметангияларға бөлінбеген, сыртқы құрылысы жағынан әр түрлі жыныс органдарының ұрықтануы қозғалмайтын спермациялар арқылы болады. Олар несекомдармен немесе ауаның ағынымен таралады. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың біраз түрлерінде нағыз жыныс процесінің жойылғаны байқалады. Ұрықтану көпшілік жағдайда бір [[вегетативтік клетка|вегетативтік клетканың]]ның протопласты екінші бір клеткаға жылжып барып құйылуы, яғни соматогамия арқылы болады. Мұнда ядролар бір-біріне бірден қосылмайды, олар тек жұп-жұбымен жақындасып, дикарион түзіледі. Содан кейін әр түрлі жынысты ядролар бір-бірмен қосылып, диплоидты ядро – '''кариогамияға''' ауысады. Ядролар жынысты жолмен қосылғаннан кейін, тыныштық кезеңінен өтпей-ақ, редукциялы жолмен бөлініп, гаплоидты жынысты көбею спорасына айналады. Сонымен көпшілік жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың даму циклында гаплоидты, дикарионды және диплоидты үш фаза алмасып отырады. Диплоидты фаза аз уақыт, ал гаплоидты және дикарионды фазалардың ұзақтығы саңырауқұлақ топтарына байланысты әр түрлі болады.

[[fileСурет:Cell Cycle 2.png|thumb|right|200px|Клетаның бөлінуі]]

Жоғарыда айтып кеткендей, клавициалды саңырауқұлақтар қалталы саңырауқұлақтар класына жатқызылады. Бұлардың басты ерекшелігі – көп клеткалы мицелийдің және жыныс процесінің нәтижесінде түзілетін қалталарының (аскаларының) болуында. Олардың ішінде қалыпты жағдайда 8 эндогенді спора түзіледі, оларды [[аскоспора|аскоспоралар]]лар деп атайды. Аскомицеттердің жынысты көбеюімен бірге конидиялар арқылы жыныссыз көбею де көп таралған. Мұнда конидия споралары экзогенді жағдайда ''конидия'' сағағының үстінде түзіледі. Жыныссыз процесс қалталы саңырауқұлақтарда көбеюдің негізгі тәсілі болып есептеледі, оның себебі жынысты қалта құру процесі даму циклінің аяғында, қолайсыз жағдайлар туғанда ғана болады[1,2].

[[fileСурет:Phytophtora infestans-effects.jpg|right|200px]]

Мицелийлері көп түрлерінде субстраттың ішіне еніп жатады, ал оның үстінде спора тасушы органдары түзіледі. Конидиялар субстарттың бетінде ұлпа, қатпар, нүкте, дақ және басқа пішінді болып келеді. Кейбір түрлерінде қалталы спора тасушы органдар шашылып жатса, ал көбісінде - әр түрлі пішіні бар жемісті дене түрінде болады. [[fileСурет:Conidia phialoconidia of Aspergillus fumigatus PHIL 300 lores.jpg|left|thumb|200px]]

Жыныс процесі әр түрлі топтарда, тіпті бір топтың өз ішінде де әр түрлі жағдайда өтеді. Мұнда мицелийлердің 2 клеткасы қосылады, сөйтіп ядролары бірігіп зигота түзіледі. Ол тыныштық күйге көшпей-ақ қосылған ядро редукциялы жолмен 3 рет бөлініп, гаплоиды 8 ядро түзеді. Ядроның айналасындағы протоплазмалардың бір бөлімі қатайып спора қабығында, ал зигота қабығы қалтаға айналады. Сөйтіп, гаплоидты ядродан қалталы 8 аскоспора түзіледі. Бұл жағдайда зиготадан бір ғана қалта дамиды. Мұнда [[геметалар|геметаларға]]ға бөлінбеген екі жыныс органдарының клетка ішіндегі заттары бір-біріне құйылады. Жыныс органдары дамыған мицелийлердің бір бөлімі оның айналасына тоқылып жеміс денесінің тканін түзеді, одан пішіні әр түрлі жеміс денесі өсіп жетіледі. Сөйтіп, олардың жемісті денесі мицелийдің үстінде немесе строма деп аталатын тығыздалып өрімделген гифалардың ішінде дамиды.

== Саңырауқұлақтардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы ==

[[FileСурет:Fungi_collage.jpg|thumb|right|400px| ''[[Саңырауқұлақтар]]''.]]

[[Саңырауқұлақтар]] [[тайга|тайгада]]да, [[Тундра|тундрада]], далалы жерлерде, тау ормандарында, [[Шалғынды дала|шалғындықта]], [[Батпақ|батпақта]], қоймаларда, құрылыстарда кездеседі. Сөйтіп табиғатта зат айналымына қатысады. Бактериялар мен топырақта болатын басқа да майда [[саңырауқұлақтар]] бірлесіп, өсімдіктер мен жануарлардың, саңырауқұлақ қалдықтарын (өсімдіктің құраған бөліктері, жануарлардың, майда бунақденелілердің өлекселері) ыдыратып, шірітеді. Сөйтіп [[топырақ|топырақты]]ты ағзалық заттармен байытып, құнарлылығын арттырады.

[[Өсімдіктер]] мен [[Жануарлар|жануарлардың]] қалдықтары ыдырамай, өңделмей, топырақта жата берсе, әр түрлі жұқпалы аурулардың таралуына себепші болар еді. [[Саңырауқұлақтар|Саңырауқұлақтардың]]дың қалдықтарды ыдыратуы топырақтың тазаруына, [[Ауру|аурулардың]] таралмауына көп пайдасын тигізеді. Қалың ағашты ормандардың жапырақтары жыл сайын жаппай түсетіні белгілі. Ағаштардың түбінде өсетін қалпақшалы [[саңырауқұлақтар]] жапырақтарды ыдыратып, оларды [[бактериялар]] қара топыраққа айналдырады. Сондықтан орман арасындағы [[топырақ құрамы|топырақтың құрамы]] өсімдіктерге қажетті [[Минерал|минералды]] [[тұздар]]ға өте бай болады.

'''Саңырауқұлақтардың құрамы''' [[Ферменттер|ферменттерге]] бай. [[Ферменттер|Ферменттерді]]ді әр түрлі салаға пайдаланады, олар: жеміс шырынының түсін өзгертеді; шикізаттарды (мал азығын, қағаз қалдықтарын) өңдейді; [[нәруыз|нәруыздарды]]дарды, крахмалды сүйылтады.

[[Зең саңырауқұлағы|Зең саңырауқұлағынан]]нан [[пенициллин|пенициллин антибиотигі]] алынады. [[Аспергилден лимон қышқылы]] өндіріліп, [[медицина|медицинада]]да, [[өнеркәсіп|өнеркәсіпте]]те кеңінен қолданылады.

[[Тутанхомон|Тутанхомон фараонының]] қорымын ашуға қатысқан 21 адам [[аспергилл саңырауқұлағы|аспергилл саңырауқұлағының]]ның споралары өкпені зақымдағандықтан, өмірден озды. Оны кейін басқа [[египет]] қорымдарындағы адам мүдделеріне қаптал өскен [[аспергил|аспергилдер]]дер арқылы анықтаған.

[[FileСурет:Lawsonia inermis Ypey36.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қына]]''.]]

[[Саңырауқұлақтар]] мен [[бактериялар]] топырақ құрамындағы кейбір зиянды бактериялардың көбейіп кетпеуіне ықпал етеді. Өздерікен арнайы зат бөліп, зиянды бактериялардың өсуін тежейді. Оларды антибиотиктер деп атайды. Ондай антибиотиктерге бактериялардан бөлінетін [[стрептомицин]], [[тетрациклин]] және саңырауқұлақтардан алынатын [[пенициллин]] жатады. Бұл [[Антибиотиктер|антибиотиктерді]] өндірісте жасанды жолмен алу жолға қойылған. Адам баласы бұл дәрілерді күнделікті пайдаланады. Соңғы кезде [[медицина|медицинада]]да жүректі, бүйректі [[операция]] жасап ауыстырғанда пайдаланылатын дәріні топырақтағы саңырауқұлақтан бөліп алды. Өсімдіктерді тез өсіретін белсенді зат - гибереллин, зиянды [[бунақденелілер|бунақденелілерге]]ге қарсы қолданылатын боверинде [[саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтардан]]дан алынады. Саңырауқұлақтардың пайдалы жақтары толық анықтауды қажет етеді.

Жылдан - жылға халық саны өсіп келеді. Адам баласын тағаммен қамтамасыз ету - кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан [[саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтарды]]ды тек дәрі алу үшін ғана емес, тамаққа пайдалану үшін де қолдан өсіреді. Арнайы орындарда қарашірік топыраққа жылқы тезегін қосып, қозықұйрықтың спораларын себеді. Сонда ғана ол ұзақ жылдар түсім береді. Қазір 70 елде [[қозықұйрық]], жазғы түбіртек егу жолға қойылған. Одан жылына 14 млрд доллар қосымша табыс түседі. [[Қазақстан|Қазақстанда]]да да қозықұйрық пен жазғы түбіртекті қолдан өсіру жүзеге асырылуда.

Саңырауқұлақтар табиғатта зат айналымына қатысады, әр түрлі қалдықтарды ыдыратып, шірітіп топырақ құнарлылығын арттырады. Сондай-ақ қауіпті аурулардың таралмауына пайдасын тигізеді. Саңырауқұлақтардың құрамы [[Ферменттер|ферментке]] бай. Жеуге жарамды саңырауқұлақтар құрамында 80-90% су, 2-4%-ға жуық нәруыз, 1%-ға жуық май болады. Демек олар тағамға пайдаланылады. Өте қажетті дәрі өндіруде де маңызы зор. Зиянды [[бактериялар|бактериялардың]]дың өсуін тежейтін дәрілер [[антибиотиктер]] деп аталады. Саңырауқұлақтардан өсімдікті тез өсіретін белсенді зат гибереллин алынады.

[[Қына|Қыналар]]лар соңғы уақытқа дейін төменгі сатыдағы өсімдіктерге жатқызылып келді. Алайда олардың құрылысы және тіршілік әрекеті ерекше болғандықтан, соңғы кезде [[саңырауқұлақтар]] дүниесінің бөлімі ретінде өз алдына жеке қарастырылатын болды. [[Қына|Қыналар]]лар - денесі екі құрамбөліктен (балдыр және саңырауқұлақ) құралған, селбесіп тіршілік ететін ағзалар тобы.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref>

== Пайдаланылған cілтемелер ==

<references/>Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962; Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969; Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктерінің тат саңырауқұлақтары, А., 2002.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>