Уикипедия:Мақаланы қалай өңдеу керек: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
549-жол:
=== Математикалық формулалар ===
=== Шаблондар ===
МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНДЕ «ТҮРІК»
 
Қайнап қаның,
Батыр жаның
Ерікке ұмтылар.
Сен еріме,
Жас бөріме
Қарсы кім тұрар!
Сен, сырттаным,
Арыстаным,
Жауды қуарсың.
 
«Бесік жырынан»
 
 
Тек қана қазақтың мақтанышы емес, Тұран жерінен шыққан барлық түрік халықтарының алға тартқан, пір тұтқан, мақтанышы болған шоқтай жанған, өшпес жұлдызы 1893 жылы дүниеге келген Мағжан Бекенбаласы Жұмабайұлының қайғы толы өмірі 1938-ші жылдың алғашкы күндерінде адамгершілік дұшпандары тарапынан асылып өлтірілуімен соңын тапты. Оның артында біздерге тастаған поэмалары мен өлеңдері 45 жылға жетпеген қысқа ғұмырының тек қана 1912-1927–ші жылдары арасындағы бір бөліміне, яғни тек қана 15 жылдық өмірі ішінде жазғандығын бәріміз білеміз.
Қазақ жастары оның өлеңдерін 1988-ші жылы екінші мәрте ақталғанға дейін оқымады, оны жетік танымады. Kімнің «ақ», кімнің «қара» екендігі белгісіз бір дәуірде «қаралану» және қаншама жылдан кейін сол «қаралардың» рақымшылығымен «ақталу»…
Бір өнерпазды, өмірін әдебиет пен оқытуға, білімге пида еткен бір өнерпазды неге және кім өлтіре алады? Сөз өнерінің ең күрделі түрлерінің бірі өлеңмен айналысқан адамның өлтірілу үшін қандай ғана кінәсі бар екен? Mағжан оны тірі күнінде кіналағандардың айтқанындай-ақ «байшыл, ескішіл, бұл күндегіден безген, келешегі жоқ, уайымшыл, халық жауы» бір жан ба еді? Адам өлтірген бе, жоқ әлде ұрлық жасаған ба?
Оның өлеңдерін оқыған әр ұлттан, әр дәуірден барлық адамдар оған тағылған айбардың бір жалған екендігін айқын көре алады. Керісінше ол «теңдік, еңбек, адамның бас бостандығы» сияқты тақырыптарда оған кінә тағушылардан да көп мән бергендігі бір ақиқат. Олай болса мәселе не?
Жүрегінде оттай жанған соншама керемет сөздерді шашырағандай жалын іспетті төккен ақын туралы оны қаншама рет халық жауы деп хабарлаған Ғаббас Тоқжановтың өзі 1925-ші жылы «Еңбекші Қазақта» жазған бір мақаласында «Мағжан күшті ақын. Өз ойын, өз тілегін ұқтыра білетін ақын» деп жазған. Аруақты ақынның өлеңдерінің кереметі сондай бір ұлтты қайтадан оята алатын және жай ғана қаптаған торты бірден үлкен бір кереметтей мықты топқа айналдыра алатын күште.
Ұлы ақын небары 35 жасында, яғни шәйіт болмай тұрып 10 жылдай бұрын үні өшірілуі сосын жүрегін жарып шыққан өлеңдерінің Қазақстанның егемендігін алғанға дейін тыйым салынуының тек қана бір себебі бар. Ол болса: жалынды жүрегін жарып шыққан сөздермен ақ қағазға жазған өлеңдері мен жүрегіндегі «Түрік» махаббаты.
«Tүрік» деген сөзді осы мақаланы оқыған қазақтардың көбі «Түркияда тұратын халық» деп білетіні де бізге мәлім. Бірақ бұл сөздің тек қана Түркиядағы түрік халқын емес, Балқаннан Қытай топырағына дейінгі жерлерде орналасқан миллиондаған халықтардың ортақ аты екендігін Мағжан жақсы білген. Негізінде тек қана Мағжан емес дос та, дұшпан да барлығы сол жылдарда бұны өте жақсы білетін еді. Мағжан өлгеннен кейін халықтар арасында «түркі», «түркі тілдес», «түркі тектес» деген сияқты негізіне жақындау ғана ұғым таратылды. Бұны іске асыру барысында өздерінің отаршыл мақсаттары үшін онсыз да топырақ, жер ретінде бөлінген «түріктердің» көңілдерінің де бөлінуін қалаған отаршыларға ен үлкен жауапты атының «қазақ», тегінің «түрік» екендігін әркімге жеткізуге тырысқан Мағжан өлең шумақтарымен берген. «түрік» сөзін оның шығармаларында, тек қана өлеңдерін алғанның өзінде 32 жерде көруге болады. Өйткені бір шындық сол, түрік болу да қазақ болуға кедергі емес. Қазақтар, Қырғыздар, Өзбектер, Түркмендер қалай бірер Түрік атаның баласы болса, Түркияда тұратын адамдар да Tүрік атаның, Түріктің өзі емес балаларының, ұрпақтарының бірі ғана емес пе? 1913-ші жылы «Қазақ» газетінде жарияланған «Орал тауы» атты шығармасында «анамыз» деген Орал тауы туралы былай деген:
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Орын ғып көшіп-қонып жүріп еді,
Қорықпайтын таудан, тастан батыр түрік
Қойнына жайыменен кіріп еді.
Ер түрік ен далаңа көрік еді
Отырса, көшсе, қонса — ерік еді.
Тұрғанда бақыт құсы бастарында,
Іргесі жел, күн тимей берік еді.
 
Тұрақсыз бұл жалғанда опа бар ма?
Сақтан, алдар, бой салып жақын барма!
Бүгінгі күн жан досың болып жүріп,
Құлатып кетер ертең сені жарға.
Қарашы төңірекке мойнын бұрып,
Алтай, Орал бойында тұрған түрік
Аты да, заты да жоқ, дыбысы жоқ,
Жоғалған әлдеқайда іріп-шіріп.
 
Оралдай ата мекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне,
Аузы түкті шет елдер ие болып,
Көрсетіп тұр қысымды ерлеріне.
 
Анамыз бізді өсірген, қайран Орал,
Мойның бұр тұншығыңа, бермен Орал!
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал.
 
Иә… Отанға «аузы түкті шет елдіктер» ие болған соң, қолдан келер, істелуі қажет бір шара бар еді Мағжан үшін. Бірігу… Бүгінгі таңның өзінде бірталай кісі түсіне бермейтін осы шындықты, ақиқат толы өлеңдерді жазған ақын сол кезде-ақ түсінген және осы жолда қаламы арқылы күрескен. Түркиядан Оралға , Алтайға дейін барлық түріктердің шынжырсыз рухани мағынада тұтқында болған кездерде кейбіреулердің «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіндер!» деп айқайлаған ұрандары сол бір қараңғы күндерде ол жарықтың, сәуленің керісінше «Барлық елдердің түріктері, бірігіңдер!» ұранында екендігін білген еді. Бұны ол ешнәрседен қорықпай-ақ жарыққа шығарған еді. Әрі неден қорқатын еді бұдан? Жер бетінде «бөліну» жаман, «бірігу» жақсы емес пе? Қандастардың бірігуінің кімге қандай зияны бар, бөлінуінің кімге пайдасы бар екен? Түріктердің шұғылалы келешегіне соншама сенген Мағжан Орал тауына арнап «Қосылып батыр түрік балалары, таптатпа жолын кесіп, тізгінге орал» деп жалына жазған болса, «Қазақ тілі» атты бір өлеңінде:
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен — тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім,
Таралған түрік балаларын баурыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!
 
деп «таралған түрік балаларының» бір күні міндетті түрде қосылатынына өз сенімін білдірген-ді.
27 шумақтан тұратын және 1923 жылы өлеңдер жинағына енген «Түркістан» атты өлеңді Мағжанның Ташкентке барғаннан кейін жазғандығы аңғарылады. Сол кездерде Ташкент, бүгінгі Орта Азия Республикаларын ішіне алған Түркістан Республикасының астанасы еді. «Tаралған түрік балаларының» бірігуі жолында ең маңызды адымдардың бірі Түркістан Республикасы еді.
 
Түркістан екі дүнійе есігі ғой,
Түркістан ер Түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде тұуған
Түріктің тäңір берген несібі ғой.
 
Ертеде Түркістанды Тұран дескен.
Тұранда ер түрігім туып өксен.
Тұранның тағдыры бар толқымалы,
Басынан көп тамаша күндер кешкен.
Ертеде Оқыс, Яксарт — Жейхұн, Сейхұн,
Түріктер бұл екеуін дария дейтін.
Киелі сол екі су жағасында
Табасың қасиетті бабаң бейтін.
 
Тұранның Тянь-Шаньдай тауы қалай,
Пар келмес Тянь-Шаньға таулар талай!
Еріксіз ер түрікті ойға аларсың,
Көкке асқан Хантäңіріге қарай-қарай.
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?
Түрікке адамзатта ел жеткен бе?
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?!
Асыл қан — қасиетті түрік қаны,
Сол қаннан — Ибн-Сина Әбуғали.
Молдығы білімінің сиқыр дерлік,
Дүниеге мұндай адам туды ма әлі?
 
Түріктің кім кеміктен музыкасын?
Фараби тоғыз шекті домбырасын
Шерткенде тоқсан тоғыз түрлендіріп,
Жұбанып, кім тимаған көздің жасын?!
 
Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа,
Түріктен басқа от боп жан туып па?
Көп түрік енші алысып тарасқанда
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?
Тұраннан Сарыарқаны бөлек деме,
Түркістан алты Алашқа болған кебе.
Тұранның топырағын құшып жатыр
Кешегі ердің ері көкжал Кене.
Өкінішке орай, бұл Түркістан Республикасының да өмірі Мағжанның өмірі сияқты өте қысқа болған және содан кейін де «Түркістан» сөзі халықтың жадынан шығарылуға тырысылған. Бүгінгі таңда Қазақстанда «Түркістан» туралы сөз болса, бірден Ахмет Яссауидың мазары орналасқан, Шымкент облысына қарасты ескі аты «Яссы» болған қала еске түседі.. Негізінде Түркістан, түріктердің жері, түріктердің отаны «түрік елі» деген сөз, яғни Мағжан айтқандай «ер түріктің бесігі» және Мағжанның ұзын өлеңіндей Каспий теңізінен Қытай қамалына дейінгі үлкен географиялық жерде орналасқан.
Мағжанның бұл шығармасында тарихқа деген сағыныш лебі бар іспетті. Түріктердің күшті тарихын білетін ақын «оған мәдениет үйретуге келген аузы түкті шет елдіктерге» 27 шумақта жеке жеке мысалдарымен бірге өз пікірін «түрікке адамзатта ел жеткен бе?» деп қорытындылайды.
1919-шы жылы Түркияда Ататүрік бастаған азаттық соғысына арнап жазған «Алыстағы баурыма» деген өлеңінде, мыңдаған километр ұзақтағы қандастары, бауырлары үшін көз жасы төккен жүрегі сезімді бір перзенттің өлеңі. Тұтқын шынжыры өз қолын паршалағанына қарамай азап шеккен бауырларын ұмытпай, бұрынғы заманды есіне алып, айрылуды есіне алып жылайды, жылатады да.
 
Алыста ауыр азап шеккен бауырым,
Қуарған бәйшешектей кепкен бауырым.
Қамаған қалың жаудың ортасында,
Көл қылып көздің жасын төккен бауырым.
Япырмай, емес пе еді алтын Алтай,
Анамыз, бізді тапқан, асау тайдай?
Бауырында жүрмеп пе едік салып ойнақ?
Жүзіміз емес пе еді жарқын айдай?!
Алтайдың алтын күні еркелетіп
Келгенде жолбарыс боп, жаңа ер жетіп,
Ақ теңіз, Қара теңіз ар жағына,
Бауырым, мені тастап қалдың кетіп!
 
Мен қалдым жас балапан, қанат қақпай;
Ұшам деп ұмтылсам да дамыл таппай.
Жөн сілтер, жол көрсетер жан болмады!
Жауыз жау қойсын ба енді мені атпай?!
Япырмай, айрылдық па қалың топтан?
Шайылып қайтпайтұғын жауған оқтан
Түріктің жолбарыстай жүрегінен?
Шынымен қорқақ құл боп жаудан бұққан?!
 
Шарқ ұрып ерікке ұмтылған түрік жаны
Шынымен ауырды ма бітіп халы?!
От сөніп жүректегі, құрыды ма
Қайнаған тамырдағы ата қаны?!
 
Бауырым! Сен о жақта, мен бұ жақта,
Қайғыдан қан жұтамыз. Біздің атқа
Лайық па құл боп тұру? Кел кетелік
Алтайға, ата мирас алтын таққа!
 
Осыған ұқсас сезім кешкендігі 1915-ші жылы «Қазақ» газетінде жарияланған «Жарыма» атты өлеңінде де байқалады. «Ант етіп айнымасқа ес білгеннен, байлаулы баурыма тілеп ерік, жан жарым, ұзақ, қиын жолға түстім» деген Мағжан, оны «жылауық ақын» деп мазақтаған опасыздарға «опсыздықтың» не екенін көрсеткісі келгендей былай дейді:
 
От жұтқан туысқанның халін көріп,
Күнәсіз судай аққан қанын көріп,
Айрылған ар-намыстан қарындастың
Көз жасы, қалың қайғы, зарын көріп;
 
Елжіреп жүрек-бауырым, ішім еріп,
Бейнетке белді буып, қолды беріп,
Ант етіп айнымасқа ес білгеннен,
Байлаулы баурыма тілеп, ерік,—
 
Жан жарым, ұзақ, қиын түстім жолға.
Алдымда түпсіз дария, сор да, ор да.
Бетпақ шөл: сусыз, отсыз, қайнаған құм,
Ысқырған жылан, шаян оң мен солда.
Жол алыс, жақын үшін жаннан кештім,
Бауырдың халін көріп бейнет құштым.
Құшақта, сүй, күл, жыла, қайраттандыр,
Жан жарым, ұзақ, ауыр жолға түстім.
 
Мақаланың басында «бір ақын не үшін өлтірілуі мүмкін?» деп сұрақ қойған едік. Сүйікті жарынан, мейірімді қазақ қызынан рухани қамқор күтіп, жалынып жылаған, жылатқан, «жақыны үшін жаннан кешкен» бұл ұлы жанның біліп тұрып өлімге кеткендігі ап-айқын емес пе?
Аузынан «Қазақты», «Алашты», «Сарыарқаны», «туған жерді» ешқашан түсірмеген ақын «Tүріk» деген сөзді атамаған жағдайлардың өзінде арғы атасы «Гун» туралы жазған, бұл сөзді түсіне бермейтін жастар үшін «Түрік елінің арғы атасы» деген ескертуді өзі жасаған. Бұған мысалды біз 1922-ші жылы жарық көрген кітабында жарияланған «Орал» атты өлеңінде көре аламыз:
 
Ұзын Орал күн мен түн шекарасы,
Бір жағы — күн, бір жағы — түн баласы.
Арғы жағы — көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы Түріктің сар даласы.
Ұзын Орал — күн мен түн шекарасы,
Өлім — түн, өмір — гүлді Гун даласы.
Өмір менен өлімнің шекарасын
Ұйықтап озбақ ежелден жер баласы.
 
Екі дүние: күн мен түн, өмір — өлім,
Бірі — бесік, біреуі — даяр көрің.
Бала болып жата бер бесігіңде,
Сар даланың еркесі — қазақ елім.
 
Мағжан үшін Орал тауы, «түн» мен «күн» арасындағы бір шекара болған. Арғы жағында көк көзді жындар, бергі жағында болса гүлді Гун даласының еркелері түріктер өмір сүреді деген. Осы жердегі көк көзді жынның кім екендігін айтуға қажет жоқ деп ойлаймыз. Түн — өлім, мазар, күн болса —бесік пен өмірдің өзі. Олай болса Гунның, Күннің балалары; түріктер, яғни қазақтар неге қараңғыға, өлімге, көк көзді жындарға табынсын? Ол үшін жалғыз шара бар. Ол тегін біліп, аталарына лайықты ұрпақтар болып өмір сүру.
І Дүние жүзілік соғысы жылдары жазылғандығы жорамалданған «Пайғамбар» атты өлеңі арқылы, Орыс ақыны Д.С. Мережковскийдің «Дети ночи» деген өлеңіне өлеңмен жауап берген Мағжан жоғарыда қаламға алынған пікірін тағы да қайталағандай:
Ерте күнде жоқ бар еді, түн туған.
Қап-қараңғы түн ішінде Күн туған.
Отты Күннің сәулесінен от алып
Отты көзді, отты жанды Гун туған.
 
Ерте күнде отты Күннен Гун туған,
Отты Гуннен от боп ойнап мен туғам,
Жүзімді де, қысық қара көзімді
Туа сала жалынменен мен жуғам.
 
Өзі айтқандай, «Күннен шыққан отты Гуннан от боп туған, жүзін, қысық қара көзін жалынмен жуған» шығыстың перзенті екендігін мақтаныш тұтқан ақын; халқын қараңғы, айлакер, жаны ашымайтын және отаршыл дұшпаннан қорғағысы келген іспетті. Бұл сезім «От» және «Күншығыс» атты шығармасында да аңғарылады:
Әлпіге барғам Алтайдан,
Балқанға барғам Қытайдан.
 
Заулап, өрлеп аспанға,
Әлпіден асқар асқанда
Отты Атилла, Баламір
Мен едім.
 
Халқы үшін тыныш таппаған, асыл қаны қайнаған ақын бір өлеңінде:
 
Жалынмын мен, келме жақын, жанарсың;
Тұлпармын мен, шаңыма ермей қаларсың.
 
десе, тағы бір өлеңінде:
 
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен Күн ұлы, көзімде Күн нұры бар,
Мен келемін, мен келемін, мен келем,
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар.
 
деген ақынның жалынды сөздері , Түркия Республикасын құрған Мұстафа Кемал Ататүріктің:
 
«Түрік деген найзағайдың, дауылдың тап өзі. Түрік- дүниені нұрландырған күн.»
және
«Ертеңгі күннің тарихының жаңа беттері Түрік бірлігімен ашылады. Бүкіл дүние сол жаңа беттер арқылы бақытты өмір сүреді. Түріктің бар болуы көне әлемге жап жаңа көкжиек ашады. Сол кезде күн деген не, көкжиек деген не екендігі белгілі болады»
 
деген сөздеріне не деген ұқсас. Негізінде бұған таңқалмау керек.. Өйткені екеуі де «көзінде Күн нұры бар Гун баласы», екеуі де «түріктің еркіндікке ұмтылған батыр ұрпағы», екеуі де «жалын», екеуі де «от»…
Мағжан әрқашан қазақ баласының басының тік болғанын қалаған. Өйткені қазаққа құлдық емес, серілік жарасады.1922-ші жылы жарық көрген кітабында «Ақсақ Темір сөзі» атты өлеңінде Түріктің ұлы атасы Темір былай суреттелген:
Көк тәңірісі — тәңірінің
Тұқымы жоқ, заты жоқ.
Жер тәңірісі Темірдің
Тұкымы — түрік, заты — от!
 
«Жер жүзіне», «Тез барам», «Мен жастарға сенемін», «…ға», «өткен күн», «Жауынгердің жыры», «Тұранның бір бауында», «Ескі Түркістан» және тұтқынға түскен Міржақып Дулатовқа арнап жазған «Жауға түскен жанға», «Тұтқын», «М.Д. Абақтыдан шыққанда» сиқты көптеген өлеңінде; сонымен қатар «Қорқыт», «Оқжетпестің қиясында» поэмаларында да «түрік, «бостандық», «түрік білестігі» және «тарихтың шындығы» туралы тақырыптарда қазақ тілінің ең кұдіретті сөздерімен қаншама рет жазған болатын Мағжан.
Көзінде жас бірақ жүрегі қаһарман ақынның үні 34 жасында өшірілді. 44 жасында жапжас бір тұлпардай шағында жаны алынды... Жанын қорғап қалу үшін жала жапқандарға жалынбады. «Жауыз жау қойсын ба енді мені атпай?!» деп өзі айтқандай ол болар жағдайды бұрыннан-ақ аңғарған еді. Бірақ кейбіреулер сияқты жауға жалтақтамады. Үні жеткенге дейін айқайлады, жылады, күші жеткенге дейін күресті. Қорқудың не екенін білмеді.
Бүгін іздеп зиярат қылатын бейіті де жоқ батыр ақын жатқан жерінен егемен Қазақстанымызды көріп арманына жетуге жақындаған болар. Нұрлы келешегімізге қарай адым атқан әр жастағы кісілердің одан үйренетін, үлгі алатын көп нәрсесі бар деп білеміз. Ұмыту- түпкілікті жоқ болуы. Оның мағына толы қысқа өмірі және біздер үшін шеккен азабы, төгілген қаны әрдәйім жадымызда болуы тиіс.
Ол және ол сияқты аталарымыздың аруағы бүкіл түрік әлемін мәңгі қорғап қалары сөзсіз. Бұған толық сенеміз. Өйткені тәні кеткенмен, өзі айтқандай Мағжан да, оның қолдаған ұлты да өлген емес, өлмейді де:
 
Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді,
Өзім — патша, өзім — қазы, өзім — би,
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді?
 
 
Өлмедің Мағжан аға,
Жан аға,
Өлмейсің...
 
Оғыз ДОҒАН
Түркология ғылымдарының кантидаты
 
== Пайдалы ақыл-кеңес ==