Қарағанды облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің Қырғыз (Қазақ) АСРО-ын қ...
 
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің [[Қырғыз]] (Қазақ) АСРО-ын құру жөніндегі 1920 жылғы 20 тамызындағы Декреті бойынша қазақ ұлттык мемлекеті жарияланумен бірге оның әкімшілік - территориялық бөлінуі облыстар мен уездерінің құрамы белгіленген болатын. [[Республика]] құрамындағы [[Семей облысынаоблысы]]на: [[Павлодар]], [[Семей]], [[Өскемен]], [[Зайсан]] және [[Қарқаралы]] уездері[[уез]]дері қараса, ал [[Ақмола облысынаоблысы]]на [[Атбасар]], [[Ақмола]], Кекшетау[[Көкшетау]], [[Петропавл]] уездері мен [[Омбы]] уезінің жартысы қарады.
 
==Семей губерниясы==
[[Семей губерниясы]] ҚазОАҚ-нің 1920 жылғы 11 желтоқсандағы бірінші сессиясының қаулысымен құрылған болатын. Оның құрамына Зайсан (23 болыстық), Қарқаралы (24 болыстық), Семей (49 болыстың), Өскемен (39 болыстық) уездері енген болатын.
 
Ақмола губерниясының 1920 жылы құрылған Асан-Қайғы, Астахов, Үлкен-Михайлов, Вишнев, Жезді, Дон, Долинск, Қарағанды, Киев, Константинов, Красная поляна, Пролетар, Нецветаев, Ново-Черкас, Покорная, Промышленная, Пролетар, Ростов, Санников, Сарысу, Сарыарқа, Спаск, Троицкая, Трудовая, Ұлытау, Өспен, Чернигов, Шерубай-Нұра болыстықтары кірді.
==Ақмола губерниясы ==
[[Ақмола губерниясыныңгуберниясы]]ның 1920 жылы құрылған Асан-Қайғы, Астахов, Үлкен-Михайлов, Вишнев, Жезді, Дон, Долинск, Қарағанды, Киев, Константинов, Красная поляна, Пролетар, Нецветаев, Ново-Черкас, Покорная, Промышленная, Пролетар, Ростов, Санников, Сарысу, Сарыарқа, Спаск, Троицкая, Трудовая, Ұлытау, Өспен, Чернигов, Шерубай-Нұра болыстықтары кірді.
1921 жылы 25 сәуірде ҚазОАҚ-нің Төтенше өкілетті комиссиясының шешімімен орталығы Петропавл болып Ақмола губерниясы құрылды. Оның құрамы бұрынғы Ақмола облысының Атбасар (51 болыстық), Ақмола (75 болыстық), Көкшетау(63 болыстық), Петропавл (44 болыстық) уездерінен құралды.
Line 27 ⟶ 29:
1928 жылдың 16 тамызында Сәкен Сейфуллиннің ұсынысымен Асан-Қайғы аты өзгертіліп, Жаңарқа ауданы деп аталды. Аудан тоғыз ауылдан тұрған еді.
 
Олар:
Олар: бірінші*Бірінші ауыл - Өспен, Еркіндік, Еңбек, Қаражартас, колхоздары.
 
*Екінші ауыл - Өркендеу, Өндіріс, Қызылшоқы колхоздары.
 
*Үшінші ауыл - Жеткіншек, Жаңаталап, Күзембаев атындағы колхоздар.
 
*Төртінші ауыл - Атасу, Ақтүбек колхоздары. Алтыншы ауыл -Қосшоқы, Ынталы, Қарағаш колхоздары. Сегізінші ауыл - Жиделі, К. Маркс атындағы колхоздар. Тоғызыншы ауыл - Қаражар, Түгіскен, Коммунар колхоздары. 1930 жылдың 17 желтоқсанында Жаңарқа жеке аудан болып бекітілді.
 
1930 жылы округтер жойылып іріленген аудандар құрылуына байланысты мынандай өзгерістер болды: Азат, Сталин және Еркіншілдік аудандарына қосылды. Атбасар ауданының бір бөлігі - Есіл және Нұра аудандарына, Пролетар Есіл ауданына, Промышленный - Қарағанды мен Нұра аудандарына, Революционный - Ақмола, Нұра, Еркіншілдік аудандарына Қарады, Социалистік - Атбасар аудандарына, Беріқара ауданы, Қу ауданының бір бөлігі мен Қарқаралы қаласы біріктірілді, Тоқырауын ауданы Қоңырат ауданы болып, ал Қарағанды ауданы Тельман ауданы болып өзгертілді.
Line 77 ⟶ 80:
1939 жылы 24 желтоқсанында жаңа Конституция негізінде Қарқаралы ауданында еңбекші депутаттар Советінің алғашқы сайлауы өткізілді.
 
==Жаңарқа ауданы==
Жаңарқа ауданының әкімшілігі 1939 жылы аудандық атқару комитетінің президумының қаулысына сай өзгертілді.
 
Line 223 ⟶ 227:
Қазақстан Республикасы Президентінің 197 жылғы 3-ші мамырдағы Жарлығына сәйкес Қарағанды облысының шекаралары, таратылған Жезқазған аймағының қосылуына байланысты, өзгертілді.<ref>Темиргалиева К.Т., Аршабеков Т.Т. Музей и история. – Караганда, 2007.</ref>
 
==Қараганды облысы==
Қазіргі кезде Қараганды облысында 9 ауылдық аудандар бар.
 
Line 247 ⟶ 252:
Облыс халқының этникалық құрамы: 41,0 %- қазақтар, 42%-орыстар, 5.1%-украиндер, 3.1%-немістер, 2,7%- татарлар, 1,4 %-белорустар, 2,5 % -басқа ұлттар.
 
===АБАЙ АУДАНЫ===
АБАЙ АУДАНЫ, Қарағанды облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік аудан. 1973 ж. құрылған. Алғашқыда Мичурин ауданы болып аталды. 1997 жылдан Абай ауданы. Халқының саны - 54,7 мың (2008 ж.). Жерінің аумағы 6,4 мың км². Ауданда 10 аулдық әкімшілік округ, 1 кала, 4 кентбар. Орталығы - Абай каласы. Ауданның Сарыарканы4 орта тұсыңда, қуан дала белдемінде орналасқан. Батыс бөлігі аласа белесті, жазық. Шығысы ұсақ төбелі (орташа биіктігі 600-800 м). Пайдалы қазбалардан: тас көмір, барит, әктас т. б. құрылыс материалдары кездеседі. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы ыстық, құрғақ. Орташа температурасы каңтарда - 15-16°, шілдеде +20 - 21°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшемі 250-350 мм. Нұра, Шерубай-Нұра өзендері мен олардың салалары - Есен, Соқыр осы аудан аумағынан өтеді. Сасыққөл, Сопақсор, Сарыбұлак, Шубаркөл, Шұбар, Шерубай-Нұра, Ынтымак т.б. көлдер мен бөгендер бар. Ауданның шығысы қарақоныр, батысы ашыққоныр, сортаң топырақты болып келеді. Өсімдіктерден: селеу, бетеге, жусан, өзен және тау анғарларында кызғылт боз, қыраттарда қараған, тобылғы т. б. өседі. Жануарлардан: қасқыр,түлкі, қарсақ, суыр, атжалман, ондатра мекендейді. Суларында: табан, мөнке, онғак, нәлім, алабұға, торта, шортан, аққайран кездеседі. Тұрғындарының 76,7 %-ы - қала халқы. Аудандағы ірі елді мекендер: Топар, Южный, Изумрудный, Қарабас кенттері. Ауданда өнеркәсіп ерте дамыған. 1863-1917 ж. аудан жерінде Орталық Қазақстандағы алғашқы өнеркәсіп орындарының бірі - Спасск мыс балқыту зауытты жұмыс істеді. Абай ауданда көмір өндіретін шахта, «Восточная» кен байыту фабрикасы, темір-кұйматас бұйымдар завоты, құрылыс материалдары мен құрылымдар комбинаты, тігін фабрикасы, нан завоты, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, құрылыс және көлік мекемелері, «Арселор Миттал» АҚ-ның шикізат базасы, әктас карьері бар. Ауданда шаруа кәсіпорындары ет, сүт, жұмыртқа, картоп, көкөніс өндіруге бейімделген. Ауданда пайдаланылатын жер аумағы 610,5 мың га. Оның 48%-ына дәңді дақылдар, 3%-ына картоп пен көкөніс, 49%-ына жемшөп дақылдары егіледі. Мал шаруашылығы саласы бойынша ірі қара, жылқы, құс өсірумен 8 кәсіпорын, 1 құс фабрикасы, 1 арнайы шаруашылық бірлестігі, агрофирма-техникум шұғылданады. Аудан аумағы арқылы Қарағанды-Шу т. ж., Астана-Қарағанды-Алматы, Қарағанды-Атасу-Жезқазған автомоб. жолдары өтеді. Ауданда оқу-ағарту, мәдениет, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері жұмыс істейді.
 
===АҚТОҒАЙ АУДАНЫ===
АҚТОҒАЙ АУДАНЫ, Қарағанды облысының оңтүстік-шығысыңдағы әкімшілік ауданы. 1931 ж. құрылған. (1963 ж. дейін Қоңырат ауданы). Аумағы 52,0 мың км². Халқының саны 17,7 мың адам (2008 ж.). Ақтоғай ауданда 15 округ, 2 кентбар. Аудан орталығы - Ақтоғай ауылы.
 
Аудан Сарыарканың оңтүстік-шығысында, шөлейтті және шөлді аймақта орналасқан. Солтүстігін аласа таулар тізбегі алып жатыр. Олардың арасында Балқаш пен Қарасор алаптарының суайрығы болып саналатын Қызыларай (1565 м), Қызылтас (1238 м) және тағы басқа таулар мен олардың сілемдері орналасқан. Ауданның орталық өңірі - Балқаш к-не қарай еңістеп аласара беретін ұсак шоқылы, қырқалы жазық. Түстік өнірінде белесті Солтүстік Балқашманы жазығы жатыр. Ауданның оңт. шетін Балқаш к. көмкереді. Кен байлықтарынан мыс, молибден, вольфрам, қорғасын, мырыш, темір, тальк, кварцит, табиғи құрылыс материалдары т. б. өндіріледі. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтарда орташа температурасы солтүстігінде - 16°С, оңтүстігінде - 14°С, шілдеде солтүстігінде 16°С, оңтүстігінде 24°С. Жауын-шашыннын жылдық орташа мөлшемі солтүстігінде 350 мм, оңтүстігінде 150 мм болады. Ақтоғай ауданында Тоқырауын, Қусак, Қаратал, Еспемейірман, Ақтайлақ, Ашыөзек, Еспе өзендері бар. Олар ауданның солт-ндегі таулардан бастау алып, оңтүстігіндегі Балқаш к-не қарай ағады, бірақ оған жетпей жерге сіңіп кетеді. Орта жөне оңт. өңірлерінде баялыш, көкпек, боз және қара жусан, сораң, бұйырғын т. б. тау аңғарларында қарағай, қайың, терек, көктерек өседі. Арқар, елік, сайғак, доңыз, қасқыр, түлкі, ақ қоян, аққіс, қарсақ, борсық, күзен, сұрсуыр, аққұлақ, ондатра, құстардан: шіл, бұлдырық, сажы т. б. су құстары мекендейді. Тұрғындарының орташа тығызд. 1 км²-ге 0,6 адамнан келеді. Қала тұрғындары 30,4%. Аудандағы ірі елді мекендер: Шашубай, Сарышаған, Қоңырат, Шығыс Қоңырат, Саяқ, Гүлшат кенттері; Тораңғылық, Ортадересін, Тасарал, Сәуле, Акжарық, Шылым, Нүркен, Сарытерек, Қошқар, Айыртас, Жаңаорталық, Абай, Ақтас, Ақши ауылдары. Жерінің жалпы ауданы 3990,7 мың га. Негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Қой, жылқы, ірі қара өсірілді. Ауданда кәсіптік-техник. училище, бастауыш және орта мектеп,балабақшалары, 2 емдеу-сауықтыру мекемесі, 23 клуб пен мәдениет үйі, халық театры, демалыс үйлері, оқушылар лагері бар. «Тоқырауын тынысы» атты аудандық газет шығып тұрады (1938 жылдан). Аудан арқылы Қарағанды-Ақтоғай-Балқаш-Қарқаралы автомоб. жолы өтеді.
 
===БҰҚАРЖЫРАУ АУДАНЫ===
БҰҚАРЖЫРАУ АУДАНЫ, Қарағанды облысының солтүстігіндегі әкімшілік аудан. Әкімшілік орталығы - Ботақара кенті. 1997 ж. Ульянов (1938 ж. құрылған) және Тельман аудандары (1928 ж. құрылған) біріктіріліп, ұйымдастырылды. Атауы осы аудан жерінде туып-өскен атақты Бұкар жыраудын құрметіне қойылған. (1938 жылдан - Ворошилов, 1961 жылдан Ульянов ауд. аталды). Халқының саны - 59,8 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы -14,4 мың км². Ауданда 3 кенттік, 26 ауылдық әкімшілік округ бар. Ауданның көпшілік жерін Сарыарканың ұсак шоқылы, қырқалы-белесті жазығы алып жатыр (абсолюттік биіктігі 500-700 м). Ең биік жері солт.- шығысындағы Семізбұғы тауы (1049 м). Жер қойнауында тас көмір (Жоғ. Соқыр, Қушоқы кендері), қоңыр көмір (Қүміскұдык) және құрылыс материалдарының мол шикізат қоры барланған. Климаты тым коңтиненттік, қысы суық, жазы біршама ыстық әрі құрғақ. Ауаның көп жылдық орташа температурасы қаңтарда -15-17, шілдеде +19-21 С. Жауын-шашыннын орташа жылдық мөлшемі 300-350 мм. Аудан жері арқылы Нұра (көптеген салаларымен), Шерубай-Нұра, Бала Шідерті, Ашысу өзендері, Ертіс - Қарағанды каналы ағып өтеді. Шыбынды, Ботақара, Батпаққөл, Шалқар к-дері, Нұра өз-нде Самарқан бөгені бар. Қара, қызыл қоңыр, сортанды қызыл қоңыр топырағында селеу, қызғылт селеу, қылқан селеу, бетеге, сұлыбас, жусан, өлең, қараған, тобылғы, өзен аңғарларында түрлі-шөпті, астық тұкымдасты қалың шалғын, тал, шілік, итмұрын т. б. бұталар өседі. Андардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, борсық, арқар, елік, суыр, сарышұнак, аламан, құстардан: бозторғай, тау қыраны, шыбжық, көлдерінде су құстары мекендейді. Халықтың тығызд. 1 км-ге шаққаңда 4,9 адамнан келеді. Ауданда Ботақара (6,4 мың), Мұстафин (4,6 мың), Қушоқы (4,4 мың) кенттері және тұрғыны 1 мыңнан асатын 24 ауыл бар. Кәсіпорындарынан нан, сүйек ұнын тарту, кұрама жем заттары, жеміс пен көкөніс өндеу цехы, сүт-май заттарының цехтары, 2 тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, 3 құрылыс, 2 автокөлік мекемелері, облыста а. ш. тәжірибе станциясы бар. Бұрынғы әртүрлі бағытта мамаңдандырылған ұжымшарлар мен кеңшарлар, агрокешендер негізінде ауданда астық, жемшөп, көкөніс, картоп егетін, сүтті-етті, етті ірі қара мал бордақылайтын, жылқы, шошқа, құс өсіретін акцион. қоғамдар, өндірістік кооперативтер, жеке шаруа (фермер) қожалыктары құрылған. А. ш-на пайдаланылатын жердің аумағы 1353 мыңға,оның ішінде егіндік жері 29,6%,жайылымдығы 67,3%, шабындығы 3,1%. Егіс алабында негізінен дәнді және жемшөп дақылдары егіледі. Ертіс-Қарағанды каналы мен Нұра өз. бойындағы суармалы алқаптарда картоп, көкөніс, соңдай-ақ жеміс пен бақша дақылдары өсіріледі. Ауданда жалпы білім беретін мектептер, балабақшалар, арнайы мектептер (музыка, спорт) мен кәсіптік-тех. училище, мәдени-ағарту және денсаулық сақтау мекемелері бар. Аудан жерімен Алматы-Қарағанды-Петропавл, Қарағанды-Қарағайлы т. ж. магистральдары, Алматы-Қарағанды-Астана, Қарағанды-Қарқаралы-Аягөз, Қарағанды-Павлодар автомоб. жолдары өтеді.
 
===ҚАРҚАРАЛЫ АУДАНЫ===
ҚАРҚАРАЛЫ АУДАНЫ, облыстың солт.-шығ. бөлігінде орналасқан. 1930 ж. құрылған. 1997 ж. Казыбек би (бұрынғы Егіндібұлак ауданы) ауданымен біріктірілді. Жер аумағы 35,5 мың км². Халқының саны - 40,1 мың (2008 ж.). Аудандағы 79 елді мекен 1 кала, 1 кент, 23 ауылдык округке біріктірілген. Орталығы - Қарқаралы к. Аудан аумағы Сарыарканың шығысында, дала белдемінде орналасқан. Жері негізінен аласа таулы, шоқылы, төбелі, белесті келеді. ОңтүстігіндеБалқаш к., Ертіс өз. және Теңіз-Қорғалжын тұйык көлдерінің суайрығы болып табылатын Қызылтас (Қушоқы), Бүртас, Кіші және Үлкен Қарақуыс таулары, Кешубай, Қоныртеміршілік (Қарасораң) т. б. таулар тізбегі өтеді. Ауданның орт. Бөлігін Ханқашты, Түнқатар, Қарқаралы (Жиренсақал), Кент таулары алып жатыр, солт. ұсақ шоқылы, қырқалы жазық. Олардың арасында Қу, Айыртау, Дос таулары орналасқан. Ауданның солт.-батысын Қарасор қ-нің ойысы алып жатыр. Жер қойнауында қорғасын, темір, барит, мырыш, күміс, алтын, флюорит, кварцит, молибден, мыс, құрылыс материалдары (гранит, қиыршықтас, кұм, саз) барланған. Климаты айқын коңтиненттік, қысы ұзак, суық, боранды, қары аз, қаңтардын орташа температурасы -14- 15°С. Жазы қоңыржай ыстық, куан, шілденің орташа температурасы -19-20°С. Шаруашылық маңызы бар басты өзендері: Нұра (жоғ. ағысы), Жарлы, Қарқаралы, Қарасу, Талды, Түндік, Қусақ (жоғарғы ағысы) т. б. Негізгі көлдері: Қарасор, Балықтыкөл, Саумалкөл, Қатынкөл, Сарыкаска, Үлкенкөл, Қарасор. Қарқаралы тауында туристік маңызы бар Шайтанкөл, Бассейн к., Самалкөл жайласқан. Гранитті тауларында қарағай, арша, тасжарған, ырғай, қараған, таңкурай, қарақат, бөріқарақат, үшқат, долана т. б. бұталар, олардың бөктерінде қайың, көктерек өседі. Аңдардан арқар, елік, қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, сасық күзен, ақ тиін, қоян, сарышұнақ, боз суыр, байбақ суыр, қосаяқ: құстардан дуадак, бүркіт, тырна, кұр, шіл, бөдене, қаз, үйрек т. б. су, орман құстары мекендейді. Ауданда өнеркәсіп орындарынан темір кенін өндіру кәсіпорны, Қорғасын-барит өндіру, май завоты, нан завоты, тамақ комбинаты, тігін цехы, астық қабылдау пункті, құрылыс, автокөлік мекемелері бар. 462 шаруа қожалықтары, 2 ӨК («Қоянды», «Томар»), 3 ЖШС («Балгер», «Қазыбек», «Еңбек») агроөндіріспен шұғылданады. Егін ш-ның басты саласы - астық дақылдары мен жемшөп, картоп пен көкөніс егіледі. 1930 жылдан ауд. «Қарқаралы» газеті шығарылады. Ауданда орта мектеп, музыкалық және спорт мектебі, колледж, тарихи-өлкетану мұражайы, халық театры, кітапханалар, ФАП бар. Аудан аумағынан ежелгі адамдардың қоныстары, алғашқы қауым адамдарының жартасқа салған таңбалары, ортағасырлык қираған қалалар, бертінгі феодалдық бекіністер табылды (қ. Қарқаралы тас қорғаны). Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатуға ат салысқан У. Жәнібеков, Н. Нұрмаков, М. Тәтімов, сондай-ақ Кеңес Одағынын Батырлары Н. Әбдіров, М. Мамыраев, П.И. Теряев, әнші Ә. Кашаубаев, КСРО халық әртісі Қ. Қуанышбаев, белгілі қазақ кеңес ақындары Қ. Аманжолов, Ғ. Игенсартов, жазушылар Ә. Әбішев, Қ. Сатыбалдин Қарқаралы ауданында туған. Қарағанды-Қарағайлы т. ж., Қарқаралы-Қарағанды, Қарқаралы-Егіндібұлак автомобиль жолы өтеді.
 
===НҰРА АУДАНЫ===
НҰРА АУДАНЫ, облыстың батыс бөлігінде орналасқан. 1928 ж. құрылган. 1923-28 ж. Акмола уезінің Нұра болысы болып құрылған. Халқының саны - 29,1 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы - 35,0 мың км². Орталығы - Киевка қала типтес кенті. Аудаңда 25 селолық әкімшілік, 2 кент бар. Аудан жері ұсак шоқылы (сарыарқа), батысына қарай жазық келген. Климаты тым коңтинеттік. Қаңтар айының орташа температурасы -16 -17°С, шілденікі +20-21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм. Аудан жерімен Нұра, Құланөтпес, Үлкен Құндызды т. б. өзендер ағады. Ашыкөл, Кұмкөл,Тассуат, Кұлтансор, Қаратай, Өстемір сияқты көлдер бар. Жері қызыл қоңыр, сортаң топырақты. Жусан, бетеге, қоңырбас, итмұрын, тобылғы, қараған, қамыс өседі. Қасқыр, түлкі, қарсақ, киік, жабайы шошқа, ондатра, құстан үйрек, қаз т. б. кездеседі. Ауданда қазақтар, орыстар, украиндар, немістер,татарлар т.б. ұлт өкілдері тұрады. Халқының орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 2 адамнан. 1985 жылдан Шұбаркөл көмір кеніші пайдалана бастады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері (мың га, 2006) 3500, онын ішінде жайылымдық жері басым - 2900, жыртылған жері - 430, шабындығы - 48,7. Егіс көлемі - 390 мың га. Мал басы (мың, 2006), ірі қара - 43,8, қой - 69290, жылқы -15610, шошқа - 51352. Ауданда 40 орта мектеп, 30 клуб, 35 кітапхана (жалпы кітап қоры 449468 дана), 29 медицина мекеме, 5 ФАП, 9 ФП, 2 аурухана, 13 ОДА бар. Аудандык«Нұра» газеті қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрады. «Отты тракторшыларға», тың игерушілерге обелиск қойылған. Ауданнан Данқ орденінін толық иегерлері М. Сүлейменов, Соц. Еңбек Ерлері Н. Айтуғанов, А. Боднар, ҚазКСР Мемлекет. сыйлығының лауреаты А. Балмағамбетов шықты. Аудан мемлекет қайраткері А. Асылбековтын, ақын-жазушылар Қ. Айнабековтың, С. Талжановтын, Қ. Мұкышевтын, ғалым Қ. Мыңбаевтың, Кеңес Одағының Батырлары И. Колодий мен С. Лебедевтін туған жері. Аудан жерімен Астана-Киевка-Теміртау, Осакаровка-Киевка-Құланөтпес автомобиль жолдары өтеді.
 
===ОСАКАРОВ АУДАНЫ===
ОСАКАРОВ АУДАНЫ, облыстың солтүстік бөлігіндеге орналасқан. Іргесі 1940 ж. Қаланған. Халқының саны – 35,4 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы – 126,1 мың км. Ауданда 53 елді мекен бар, оның 22-сі ауылдық округ. Орталығы – Осакаровка кенті. 54 мектеп, 2 аурухана, 9 отбасылық амбулатория, 39 ФАП, 2 мәдени орталық, 33 клуб, 34 кітапхана, облыстық тарихи-өлкетану мұражайының аудандық филиалы жұмыс істейді. Ауданда 494 шаруа қожалығы құрылған. Округ жерінде Қ. Сәтбаев атындағы канал орын тепкен. Ауданның жер беделі ұсақ шоқылы (Сарыарқа) келеді. Аудан жерімен Есіл, Шідерті, Өлеңті өзендері ағып өтеді. 20 ғасырдың 20-жылдарында Батпақты ауылдық округіне қарасты. Сарыөзен елді мекенінде «Цвет жизни» ауыл шаруашылық коммунасы құрылған. Жер қойнауында құрылыс материалдырының қоры барланған. Ауа райы тым коңтиненттік. Қантардың орташа температурасы – 16-17°С, шілдеде 20-21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм. Аудан жерімен Есіл, Қарғалы, Сабырқожат тағы басқа өзендер ағады. Топырағы қызыл қоныр, сортаң. Ақ селеу, бетеге, сұлыбас, жусан, қараған өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, суыр, борсық, саршұнақ, атжалман; құстардан үйрек, қаз мекендейді. Аудан жерімен Алматы-Екатеринбург, Алматы-Омск, «Қазақстан Темір Жолы» т.ж. магистралі, автомобиль жолы өтеді.
 
===ЖАҢААРҚА АУДАНЫ===
ЖАҢААРҚА АУДАНЫ, облыстағы әкімшілік бөлік. 1929 ж. ұйымдастырылған. Жері 50,9 мың км2. Халқының саны 28,2 мың (2008). Аудандағы 49 елді мекен 2 кент, 12 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Орталығы - Атасу кенті. Аудан Сарыарқаның Бетпакдалаға ұласқан тұсында шөлейт және шөл белдемдерде орналасқан. Жер бедері, негізінен, аласа таулы, күмбез, конус пішінді төбелі, жоңды, қыркалы ұсак шоқылы жазық. Солтүстіктен-шығыстан оңт.-батыска, одан оңтүстікке қарай еңіс келеді. Денудация процестерінің әсерінен мұжылып біткен ескі тау жұрнактары - ұсак шоқылар көп. Олардын ірілері: солтүстігінде Айғыржал (абсолюттік биіктігі 805 м), орта бөлігінде Ақтау (1133 м), Қу (780 м), Мұнлы (790 м), оңт. тұсында Сүмбешоқы (352 м), Азат (464 м), Сасырлы (655 м), Жуантөбе (443 м), Ағашжайлау (492 м), т. б. Шоқылар бір-бірінен ойыстармен, өзен аңғарларымен бөлінген. Ауданның солт.-шығыс және оңт.-батыс бөліктері жазық дала. Жаңаарқа ауданның жері кен байлықтарына бай: темір, марганец, молибден, вольфрам, мыс, қорғасын, мырыш, барит, күміс, құрылыс материалдары т. б. кездеседі. Климаты континенттік, қысы суық, қары аз (10-12 см), жазы ыстық, құрғақ. Ауаның орташа температурасы каңтарда оңт-нде -13°С, солт-нде 17°С, шілдеде оңт-нде 26°С, солт-нде 20°С. Жауып-шашынның жылдық орташа мөлшемі 200-300 мм. Ауданның солт. бөлігін Сарысу өзе-нің жоғары ағысының салалары: Сорғысу, Сарыөзен, Талдыманақы, Құрманақы, Жамансарысу, орта бөлігін Атасу, Кенжебайсай, Көктас, Қарасай, Шажағай, Кайыпмергеннің Қарасуы суландырады. Атасу өз-нде Қылыш бөгені салынған. Аудан жері арқылы Ертіс-Қарағанды каналының жалғасы Жезқазғанға қарай өтеді. Өзендердің су режимі тұрақсыз, көктемде қар суымен біраз толығады, жазда жеке иірімдерге бөлініп қалады. Негізінен, жер асты, қар суларымен толығады. Қар суымен толысатын кішігірім көлдер бар. Ауданның солт.-шығыс шеті қара, қызыл қоңыр топырақты. Оңт-ке қарай ашық қызыл қоңыр топырақты жерлер алып жатыр. Оңт. бөлігінде қоңыр, ашық қоныр, сұр топырақты жерлер басым. Сортан жерлер де кездеседі. Ауданның солт. бөлігінде бұта аралас астық тұқымдас шөптер, қылқан селеу, бетеге, жусан, тобылғы, қараған, грунт суы жақын ойпандарда - бидайық, жауқияқ, қияқ, ши, оңт-ңде боз жусан, қара жусан, баялыш, бұйырғын, соран т. б. шөлге тән өсімдіктер өседі. Жаңарқа аудан. жері мен тауларында арқар, таутеке, елік, қаракұйрық, ақбөкен, қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, жабайы шошқа, түрлі кеміргіштер, даласында дуадақ, тырна т. б. құстар мекендейді. Кенттерде (Атасу, Қызылжар) халықтың 50%-ы тұрады. Ауыл халқы, көбінесе, ауданның солт.-шығыс бөлігінде, т. ж. бойыңда, өзен анғарларында орналасқан. Халықтың орташа тығызд. 1 км2-ге 1,1 адамнан келеді. Ауд-ның оңт-нде тұрақты елді мекендер жок. Атасуда локомотив депосы, баспахана, наубайхана, тұрмыстық комб., «Байланыс» өндірістік кооперативі жұмыс істейді. А. ш-мен «Ақтасты» өндірістік кооперативті, «Женіс» акцион. қоғамы, «Айнабұлак» серіктестігі мен көптеген шаруа қожалықтары шұғылданады. Жерінің жалпы ауданы - 50,9 мың км2. Ауд-нын а. ш-на жарамды жері 4874,0 мың га, оның егіндігі 169,6 мың га, шабындыгы 30,4 мың га, жайылымы 4674,0 мың га, орманы 14,0 мың га. Егін ш-ның басты саласы - астық, көкөніс, картоп егу. Ірі қара мал, қой мен ешкі, жылқы, шошқа өсіріледі. Ауданда мектепке дейінгі 3 балалар мекемесі, 36 мектеп, 2 кәсіптік-тех. мектеп, 6 аурухана, 25 фельдш.-акушерлік және дәрігерлік-амбулаторлық пункт, 1 мұражай, 3 клуб, 22 кітапхана бар. (2005). 1937 жылдан «Жанаарка» аудандық газеті шығарылады. Аудан жері арқылы Жарық-Жезқазған, Атасу-Қаражал т. жолдары, Қарағанды-Атасу-Жезқазған, Жәйрем-Қаражал-Жамбыл автомоб. жолдары өтеді.
 
===ҰЛЫТАУ АУДАНЫ===
ҰЛЫТАУ АУДАНЫ. Қарағанды облысының оңт.-батысындағы әкімшілік аудан. 1939 ж. құрылған (1963 ж. таратылып, 1972 ж. қайта ашылды). 1997 ж. Жезді ауданы жері қосылды. Аудан солтүстік-шығысыңда Қарағанды обл. Нұра, оңтүстік шығысында Жаңаарка ауданымен, солтүстік-батысында Қостанай, оңтүстігінде Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарымен, оңтүстік батысыңда Актөбе облысымен шектеседі. Жерінің жалпы ауданы 12,3 млн. га. Халқының саны 13,2 мың (200ү). Ауданда 12 ауылдық, 3 кентгік аймақ бар. Орталығы - Ұлытау ауылы. Аудан негізінен мал және егін шаруашылығымен айналысады. Ауданда 16 мектеп, мектеп-интернат, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 кітапхана, 7 клуб үйлері, Ұлытау ұлттық тарихи-мәдени және табиғат қорығы мұражайы бар. 826 шаруа қожалығы, 13 шағын кәсіпорын 22 шағын жекеменшік фирма, өндіріс орындарынан Қарсакбай металлургия зауыты жұмыс істейді. Ұ. а. батысында Ырғыз - Арал атырабына, солтүстігінде Есіл - Нұра ерне-іне, шығысында Ақтау - Атасу аймағына, оңтүстігінде Шу - Сырдария сағаларына дейін созылып жатыр. Ұлытау атырабындатемірлі кварцит, темірлі марганец рудалары, қоңыр көмір, мұнай кен орындары бар. Ұлытаудан басталатын өзендер - Қараторғай, Сарыторғай, Ұлы Жыланшық, Қаракеңгір, Жезді. Ұ. а., әсіресе Ұлытау тауы көлдерге бай. Көктем сайын Барақкөл, Қоскөл, Ашыкөл, Кұркөлдерге Үңдістаннан, Жерорта теңізінен, Азия, Африка жағалауларынан сан түрлі құстар келеді. Тау қойнауында кайың, қараағаш, терек бұталардан ұшқат, тобылғы, боз, бидайық және сораң өседі. Жалпы тау баурайында 930-ға тарта түрлі өсімдік түрлері кездеседі. Ұ. а-нда 687 тарихи ескерткіш орналасқан, онын 30-га жуығы мемлекеттік маңызы бар ескерткіштер. 2005 ж. Ұлытау ауд-нда Елбасымыз Н. Назарбаевтың қолдауымен «Қазақстан мемлекетгігінің тұтастығымен халықтар бірлігі» мен тұтастығы монументі» орнатылды. Ұлытаудан белгілі публицист-жазушы Б. Бұлкышев пен жазушы М. Иманжанов, публицист-жазушы К. Смайылов пен академиктер Т. Шарманов, А. Абдуллин, Қорғаныс министрі М. Алтынбаев, тағы да басқа айтулы азаматтар шыққан. «Ұлытау өңірі» газеті шығып тұрады. Аудан басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын т. ж. стансасы 130 шақырым жерде.
 
===ШЕТ АУДАНЫ===
ШЕТ АУДАНЫ, облыстың оңтүстік аймағындағы әкімшілік бөлік. 1928 ж. құрылды. 1973 ж. аудан құрамынан Ақадыр жеке аудан болып шығып, 1997 ж. Шет ауданы құрамыңа қайта қосылды. Жерінің жалпы ауд. 65,7 мың км2. Халқының саны - 45,8 мың (2008), оның ішінде қазақтар - 42,0 мың. Аудандағы 68 елді мекен 8 кент, 17 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Аксу-Аюлы селосы, Аюлы тауының етегінде, Нұра өзенінің бастауында орналасқан. Оңтүстігінде Балкаш көлі, шығысында Қарқаралы тауларының сілемдері, оңтүстік-шығысында Қызыларай таулары мен Тоқырауын өзені, Нұра өз-нің бастауы жатыр. Жері ұсақ Шоқылы, аласа таулы, жазық келеді. Климаты тым коңтиненттік, қысы суық, жазы куаң. Қаңтардың орташа температурасы -17°С, шілдеде +19-20° С. Жауын-шашынның жылдық мөлшемі 220-260 мм шамасында. Аудан аумағындағы Бұғылы мен Тағылы, Нұра, Сарысу өз-нің бойы тас ғасырынан бергі дәуірлер айғақтарына толы. Палеолит дәуіріндегі адамдар тұрағы «Өгіз тау», «Үлкен Ақмая» (1984) деген жерлерде барлығы анықталып, ол тұрактардан әр түрлі тас қарулар, оның ішінде тастан жасалған балта, қырғыш, т. с. с. табылған. Жерінде қара қызыл қоңыр, ашық қызыл қоңыр, сортаң топырақ тараған. Бетеге, көде, селеу, жусан, кермек, көкпек, тобылғы, қараған, өзен бойында тал, шілік өседі. Қасқыр, арқар, түлкі, қоян; құстардан кұр, бөдене, бозторғай, қаз, үйрек, тырна т. б. мекендейді. Ауданда өнеркәсіп орындарынан қорғасын-мырыш қоспасын өндіруші «Жаңа-Мырыш» ЖШС-і, темір-марганец өндіру кәсіпорыны «Металлтерминалсервис» ЖШС-і, вольфрам өндіру кәсіпорны «Қараоба» ЖШС-і, кварцит өндіруші кәсіпорын «Крамдс-Кварцит» ЖШС-і, ірі автокөлік кәсіпорыны «Ақадыр АТП» АҚ-ы, «Достық» ЖШС-і, автожолдар жөндеуші №77 ДЭУ, «Бірлік» ЖШС-і, темір жолдарды жөндеу бойынша Компания «Жол жөндеуші» ЖШС-і, локомотивтері, вагондардың доңғалақ жұптарын жөндейтін «Ырыс-2030» ЖШС, «Таға» ЖШС-і, халыққа қызмет көрсету саласында «Ақадыр-жылу» ЖШС-і, «Ақадыр-энерго» ЖШС-і т. б. кәсіпорындары бар.