Қарашайлар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
{{Infobox Ethnic group
'''Қарашайлар''' (қарашайша - ''карачайлы'' ) - түркі тілдес Кавказ халықтарының бірі, малқарларға өте жақын. Тілі қарашай-малқар.▼
|group=Karachays
|image=[[Сурет:Gfdfgd.jpg|285px]]<br>'''Karachay patriarchs in the 19th century'''
|poptime= 300,000 (est.)
|popplace= [[Russia]], [[Kazakhstan]], [[Turkey]], [[USA]], [[Syria]]
|rels=[[Sunni Islam]]
|langs=[[Karachay-Balkar language|Karachay]], [[Russian language|Russian]] in [[Karachay-Cherkessia|Karachay-Cherkess Republic]]
|related=Other [[Turkic peoples]], [[Kipchaks]]
}}
[[Сурет:Карачай.jpg|250px|thumb]]
▲'''Қарашайлар''' (
== Атауы ==▼
▲==Атауы==
Қарашайлар өздерін карачайлы деп те атайды. Алан да деп атады. Кейбір қарашайлар өзін тұрған жеріне қарай, бақсанлықтар, шегеліктер, холамлықтар, бызынгилықтар деп атайды. Көршілес халықтар оларды алан деп атайды, орыстар карачаевцы деп атайды. Аңыз бойынша, халықтың атауы батыр Карчаның атынан шыққан. Карча
қарашайлардың басшыларының түп атасы делінеді. Алан деген атауы сарматтардың тайпаларының бірі, ежелгі аландардың атымен сәйкес.
== Жұрттануы ==
Қарашайлар негізінде Ресейдің Солтүстік Кавказында, Қарашай-Шеркеш республикасында тұрады. Жалпы саны
== Тарихы ==
Қарашайлар тұрған жерінде қола дәуірінен бастап қобандар тұрған. Олардың жоғары дамыған мәдениеті болған. Кейін қобанлармен сарматтардың тайпаларының бірі
===Жабайы дивизия===▼
Кавказ соғысында қарашайлар басқа Кавказ халықтары сияқты Ресеймен соғысқан. Кейін Ресей империясының билігін танып, Ресейдің азаматтары болып кетті. Бірінші дүниежүзілік соғыс болған кезде қарашайлар Ресейдің жағында соғысқан, Ресейге көп жеңіс әкелген. Қарашайлар өздерін ержүрек әскерлер ретінде көрсетті, ажалдан қорықпай, ұрыста жеңілмейтін еді. Сондықтан Кавказда құрастырылған дивизия "жабайы дивизия" деп атаkған.▼
===Айдау===▼
1943 жылының қарашаның 2-інде қарашайларды туған Кавказбен айыртып, Орта Азия, Сібір және Қазақстанға айдаған. Қарашайларды "Отанды сатқан ұлт" деп жала жапқан. Шынында қарашайлар басқа Кеңес Одағының ұлттары ретінде Отанды қорғап, майданда мерт болған, туған Кавказда жеңіс үшін еңбек еткен. 1957 жылы ▼
үкімет қарашайларға тағылған айыптар жала болып шықты деп, оларға туған еліне оралуына рұқсат берді. Жұрттың көбі туған еліне оралса, аз-кемі айдаған жерінде қалған. Қазақстанда да айдаған қарашайлар мен олардың ұрпақтары тұрады. Елімізде "Минги-тау" деген қарашай-малқар ұлттық мәдени орталығы бар.▼
▲=== «Жабайы дивизия» ===
==Әлеуметтік бөлінуі==▼
▲Кавказ соғысында қарашайлар басқа Кавказ халықтары сияқты Ресеймен соғысқан. Кейін Ресей империясының билігін танып, Ресейдің азаматтары болып кетті. Бірінші дүниежүзілік соғыс болған кезде қарашайлар Ресейдің жағында соғысқан, Ресейге көп жеңіс әкелген. Қарашайлар өздерін ержүрек әскерлер ретінде көрсетті, ажалдан қорықпай, ұрыста жеңілмейтін еді. Сондықтан Кавказда құрастырылған дивизия
Қарашайлардың басшылары аңыз бойынша Карчаның ұрпақтары еді. Оларды тауби деп атаған. Таубилердің үш тұқым - Дудовтар, Қырымшамхаловтар менен Қарабашевтар. Құрметті, қадірлі, еркін халқын узден деп атаған. Қоғам чанк, узден, чагары, теркеме, шамхалдар деген әлеуметтік таптарына бөлінген. Бір атның ұрпақтары тұқым деп атаған. Әр тұқымның өз таңбасы болған. Бұл таңбаны қарашайлар малға, үйдің қабырғасына, мүлкіне салған.▼
[[Сурет:Karachaili.jpg|250px|thumb]]
▲=== Айдау ===
==Мәдениеті==▼
▲1943 жылының қарашаның 2-інде қарашайларды туған Кавказбен айыртып, Орта Азия, Сібір және Қазақстанға айдаған. Қарашайларды
Қарашайлардың мәдениеті малқар мәдениетімен бірдей. Бірнеше түрлі билер бар. Олар - тюзтебсеу, аслан би, ғоллу, дюбет, саңдырақ, исламмей, жаңғызға бару, абзех. Басқа Кавказ халықтарындай нарттар туралы дастандар қалған. Индыр, долалай, инай, ачемез, эрирси деген әндердің түрлері бар. "Бекболат", "Гапалау", "Аузунда тау", "Ачемез", "Бинечер", "Апсаты" деген жырлар қалған. Қарашайлардың киімі шепкен, жамшы, қабдал, шалбар менен бөріктен (орыстар оны "папаха" деп атайды) құрастырылған. Бөрікті қаракөл қойдың жүнінен жасаған. Бөріктің түрі, түсі, сапасы әлеуметтік табынан тәуелді еді. Қарашайлардың тағамдары ет, сүт және көкөністерден құрастырылған. Баста деген тары ботқа негізгі тағамдарының бірі еді. Айран, қаймақ, ірімшік кең жайылған. Хычин деген шелпектерін пісіреді. Шұжықтар, орамаларды жасайды. Сүт, май, тұз бен бұрыш қосылған шай ішеді. Нанды жиі өздері пісіреді.▼
▲үкімет қарашайларға тағылған айыптар жала болып шықты деп, оларға туған еліне оралуына рұқсат берді. Жұрттың көбі туған еліне оралса, аз-кемі айдаған жерінде қалған. Қазақстанда да айдаған қарашайлар мен олардың ұрпақтары тұрады. Елімізде
▲== Әлеуметтік бөлінуі ==
▲Қарашайлардың басшылары аңыз бойынша Карчаның ұрпақтары еді. Оларды тауби деп атаған. Таубилердің үш тұқым
▲== Мәдениеті ==
▲Қарашайлардың мәдениеті малқар мәдениетімен бірдей. Бірнеше түрлі билер бар. Олар
== Діні ==
Қарашайлардың діні Сүнни Ислам. Қарашайлардың ата-бабалары табиғаттың күштеріне сыйынған. Кейін жұрттың арасында христиан діні кең жайылған. 18 жылынан бері қарашайлар мұсылман дінін ұстайды. Қарашайлар Кавказ соғысы кезінде, Кеңес үкіметі билеген 70 жылдан астам кезеңде, айдауда да мұсылман дінін берік сақтаған. Қарашайлардың Тәңірге, аналықтың құдайы Ұмайға, жабайы аңдардың құдайы және жұртқа айран жасаудың сиқырын ашқан Апсаты құдайға, бөрілердің пірі Аштутурға сенгені туралы деректер бар. Бөрі қасиетті жануар болып саналанған. Жұрт түрлі әулие ағаштарға, тастарға, бұлақтарға сыйынған. Мысалы, Жаңғыз
Терек ағашына және Әсет Байрам тасына сыйынған. Иса пайғамбардың анасын Мәриямді, христиан апостолдарын
[[Санат:Түркі халықтары]]
[[ar:قراشاي]]
[[ca:Karatxais]]
[[de:Karatschaier]]
[[el:Καρατσάι]]
[[it:Carachi]]
[[mk:Карачајци]]
[[pl:Karaczajowie]]
[[ru:Карачаевцы]]
[[sr:Карачајци]]
[[sh:Karačajci]]
[[tr:Karaçaylar]]
[[uk:Карачаївці]]
| |||