Бұхара Халық Кеңес Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.2) (Боттың түзеткені: eo:Buĥara Popola Soveta Respubliko
Өңдеу түйіні жоқ
37-жол:
Түркістанның басқа бөліктерінде пайда болған баспашылықты қолдамаған.
 
'''БҰХАР ХАЛЫҚ КЕҢЕС РЕСПУБЛИКАСЫ''' (БХКР)— 1920 — 24 жылдары [[Орта Азия|Орта Азияда]] болған [[мемлекет|мемлекет]]. [[Түркістан АКСР|Түркістан АКСР-імен]], [[Хиуа Халық Кеңес Республикасы|Хиуа Халық Кеңес Республикасы]] және [[Ауғанстан|Ауғанстанмен]] шектесті. Негізгі тұрғындары [[өзбек|өзбектер]], [[тәжік|тәжіктер]] және [[түрікмен|түрікмендер]] [[астана|астанасы]] — Бұхара қ. болды. РК(б)П көмегіне сүйенген, 1918 ж. құрылған Бұхар компартиясы 1920 ж. 16 — 18 тамыздағы съезінде қарулы [[көтеріліс|көтеріліс]] арқылы [[хандық|хандық]] [[өкімет|өкіметті]] жоюды ұсынды. 23 тамызда олар “халықтық өкімет” деген атпен жасанды ревком құрды. Кеңес үкіметі Бұхар хандығын құлату мақсатында М.В. Фрунзе бастаған [[Қызыл Армия|Қызыл Армия]] бөлімдерін (9 мың адам, 230 [[пулемет|пулемет]], 40 [[зеңбірек|зеңбірек]], 5 [[бронепоезд|бронепоезд]], 11 [[самолет|самолет]]) аттандырды. 29 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында “Бұхар операциясы” жүзеге асырылды. 8 қазанда БХКР жарияланды. Өлкенің байырғы тұрғындарының ұлттық, діни, т.б. ерекшеліктерін ескермеген жаңа мемл. құрылыс [[халық|халық]] наразылығын күшейтіп, сол жылы Бұхарада “Иттихад-и ислам” (Ислам бірлестігі) атты партия құрылды. Оның қатарында БХКР жетекшілерінен [[Ә.Мухитдинов|Ә.Мухитдинов]] (сауда және өнеркәсіп министрі), К.Мукамилов (Бұхар компартиясының жауапты хатшысы) болды. Бұл [[партия|партия]] кеңестік биліктің жүгенсіз әрекетіне қарсы шығып, жергілікті халықтың ұлттық, діни сезіміне құрметпен қарауды, жеке меншікке қол сұқпауды және РК(б)П-ның [[Түркістан|Түркістан]] бюросы мүшелері мен Қызыл Армияның Бұхарадан кетуін талап етті. Орталықтағылар оған құлақ аспады. Нәтижесінде жергілікті коммунистер [[Полатхожаев|О. Полатхожаев]] (Бұхара орталық аткомының төрағасы), [[Арипов|А. Арипов]] ([[әскер|әскери]] назир), [[Риза|Ә. Риза]] ([[милиция|милиция]] бастығы) секілді өкімет өкілдері басмашылар жағына шығып кетті. Түркияның атақты генералы, біртұтас Түркістан Республикасын құру үшін күрескен белгілі қайраткер Энвер Паша Орта Азияға келген тұста, бұхарлықтардың тәуелсіздік жолындағы іс-әрекеттері барынша қыза түсті. Әсіресе, оның ауғандық мамандар күшімен [[Душанбе|Душанбеде]] қару-жарақ шеберханасын ашуы басмашылық қозғалысқа жаңа серпін берді. 1923 ж. Бұхардағы басмашылар қозғалысы негізгі үш майданда жүрді. Орталық Бұхара майданында Салим Паша әскері, Шығыс Бұхара майданында Ибрагимбек, Батыс Бұхара майданында молда Абдул Қахар әскері шайқасты.
Во время переговоров 30 марта 1920 в Бухаре, проведённых официальной советской делегацией во главе с Михаилом Фрунзе, эмиру был предъявлен ультиматум, согласно которому он должен был ввести российские деньги, содействовать размещению войск Красной Армии на территории Бухары и поддерживать в работоспособном состоянии железную дорогу Каган — Термез через территорию эмирата, разрезающего коммуникации России. После того, как эмир отказался выполнить требования, была подготовлена военная операция, и осуществлена «революция», заключавщаяся в занятии Красной Армией Бухары 2 сентября. Государство возглавил 24-летний Файзулла Ходжа-оглы (Ходжаев, Файзулла Губайдуллаевич). Председателем ЦИК стал Усманходжа Пулатходжаев.
1924 ж. 19 қыркүйекте Кеңестердің Бүкілбұхарлық құрылтайы [[БХКР]]-ді Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасы ([[БКСР]]) деп атау туралы шешім қабылдады. Кейін Орта Азия республикаларының ұлттық-мемл. шекараларының нақтылануына байланысты БКСР жойылып, оның жері жаңадан ұйымдасқан Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Тәжік АКСР-і (1929 жылдан Тәжік КСР-і) құрамына бөлініп берілді.
 
Правительство БНСР обладало достаточно ограниченной властью. Многие решения диктовались российскими представителями и Красной Армией, которая в чрезвычайных условиях вела борьбу с армией эмира и с басмачеством, а в глубине страны господствовали басмачи. Среди правительства были большие разногласия по поводу отношений с Россией и с басмаческим движением - от требований вывода российских войск из независимой Бухары до необходимости вступить в революцию.
 
==Пайдаланылған әдебиет==
4 марта 1921 между Россией и БНСР были заключены союзный договор о дружбе и взаимопомощи. В сентябре 1921 была утверждена конституция БНСР.
* Әдеб.: Ишанов А.И., Бухарская Народная Советская Республика, Таш., 1969; Зиманов С.З., От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве, А.-А., 1976;
 
* Velіdі A. Z., Bugunku Turkіlі (Turkіstan) ve yakіn tarіhі. Gіlt І. Batі ve kuzey Turkіstan, Іstanbul, 1981; Baymіrza Hayіt, Turkіstan Devletlerіnіn mіllі mucadelerі tarіhі, Ankara, 1995. <ref>“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том</ref><references/>
1920—1923 жылдары Бұқар Халық Кеңес Республикасының территориясында большевиктерге қарсы күрес (баспашылық), Қызыл Әскері стала преследовать Эмира, постепенно утверждая Советскую Власть в Гиссаре, Душанбе, Кулябе и Гарме. Эмир под давлением Красной Армии бежал через Куляб в Афганистан. В 1921 было принято решение о проведении земельной реформы и радикальных революционноых преобразований. В 1921—1924 эмирские и бекские земли были конфискованы.
 
В октябре 1921 в Бухару прибыл Энвер-паша, бывший военный министр Турции, получивший в Москве поручения и полномочия от правительства России для реформ в Бухаре. За короткое время Энвер-паша разочаровался в советской власти, и выдвинул идею единого тюркского среднеазиатского мусульманского государства. Вместо того, чтобы склонить, как ему было поручено, басмачей на сторону Красной Армии, он объединил разрозненные отряды басмачей по всей стране в единую армию и выступил против Советской Власти.
 
В 1921 целый ряд высших руководителей Бухарской республики перешли на сторону басмачей - председатель ЦИК Усманходжа. Пулатходжаев, военный министр А. Арифов, командующий первой бухарской армией М. Кулмухамедов и др.
 
Весной 1922 армия Энвер-Паши захватила значительную часть территории Бухарской Республики и осадила Бухару.
 
В марте 1923 по решению 1-й экономической конференции Туркестана произошло экономическое объединение Туркестанской, Бухарской и Хорезмской республик и образован единый экономический центр — Среднеазиатский экономический совет (САЭС).
 
5-й Всебухарский курултай Советов 19 сентября 1924 принял решение о переименовании БНСР в Бухарскую Советскую Социалистическую Республику, которая в результате национально-государственного размежевания советских республик Средней Азии 27 октября 1924 была ликвидирована; её территория вошла в состав вновь образованных Узбекской ССР, Туркменской ССР и Таджикской АССР (с 1929 — Таджикской ССР).
 
== Тағы қараңыз ==