|
#REDIRECT [[Бұқар Халық Кеңес Республикасы]]
'''БҰХАР ХАЛЫҚ КЕҢЕС РЕСПУБЛИКАСЫ''' (БХКР)— 1920 — 24 жылдары [[Орта Азия|Орта Азияда]] болған [[мемлекет|мемлекет]]. [[Түркістан АКСР|Түркістан АКСР-імен]], [[Хиуа Халық Кеңес Республикасы|Хиуа Халық Кеңес Республикасы]] және [[Ауғанстан|Ауғанстанмен]] шектесті. Негізгі тұрғындары [[өзбек|өзбектер]], [[тәжік|тәжіктер]] және [[түрікмен|түрікмендер]] [[астана|астанасы]] — Бұхара қ. болды. РК(б)П көмегіне сүйенген, 1918 ж. құрылған Бұхар компартиясы 1920 ж. 16 — 18 тамыздағы съезінде қарулы [[көтеріліс|көтеріліс]] арқылы [[хандық|хандық]] [[өкімет|өкіметті]] жоюды ұсынды. 23 тамызда олар “халықтық өкімет” деген атпен жасанды ревком құрды. Кеңес үкіметі Бұхар хандығын құлату мақсатында М.В. Фрунзе бастаған [[Қызыл Армия|Қызыл Армия]] бөлімдерін (9 мың адам, 230 [[пулемет|пулемет]], 40 [[зеңбірек|зеңбірек]], 5 [[бронепоезд|бронепоезд]], 11 [[самолет|самолет]]) аттандырды. 29 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында “Бұхар операциясы” жүзеге асырылды. 8 қазанда БХКР жарияланды. Өлкенің байырғы тұрғындарының ұлттық, діни, т.б. ерекшеліктерін ескермеген жаңа мемл. құрылыс [[халық|халық]] наразылығын күшейтіп, сол жылы Бұхарада “Иттихад-и ислам” (Ислам бірлестігі) атты партия құрылды. Оның қатарында БХКР жетекшілерінен [[Ә.Мухитдинов|Ә.Мухитдинов]] (сауда және өнеркәсіп министрі), К.Мукамилов (Бұхар компартиясының жауапты хатшысы) болды. Бұл [[партия|партия]] кеңестік биліктің жүгенсіз әрекетіне қарсы шығып, жергілікті халықтың ұлттық, діни сезіміне құрметпен қарауды, жеке меншікке қол сұқпауды және РК(б)П-ның [[Түркістан|Түркістан]] бюросы мүшелері мен Қызыл Армияның Бұхарадан кетуін талап етті. Орталықтағылар оған құлақ аспады. Нәтижесінде жергілікті коммунистер [[Полатхожаев|О. Полатхожаев]] (Бұхара орталық аткомының төрағасы), [[Арипов|А. Арипов]] ([[әскер|әскери]] назир), [[Риза|Ә. Риза]] ([[милиция|милиция]] бастығы) секілді өкімет өкілдері басмашылар жағына шығып кетті. Түркияның атақты генералы, біртұтас Түркістан Республикасын құру үшін күрескен белгілі қайраткер Энвер Паша Орта Азияға келген тұста, бұхарлықтардың тәуелсіздік жолындағы іс-әрекеттері барынша қыза түсті. Әсіресе, оның ауғандық мамандар күшімен [[Душанбе|Душанбеде]] қару-жарақ шеберханасын ашуы басмашылық қозғалысқа жаңа серпін берді. 1923 ж. Бұхардағы басмашылар қозғалысы негізгі үш майданда жүрді. Орталық Бұхара майданында Салим Паша әскері, Шығыс Бұхара майданында Ибрагимбек, Батыс Бұхара майданында молда Абдул Қахар әскері шайқасты.
1924 ж. 19 қыркүйекте Кеңестердің Бүкілбұхарлық құрылтайы [[БХКР]]-ді Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасы ([[БКСР]]) деп атау туралы шешім қабылдады. Кейін Орта Азия республикаларының ұлттық-мемл. шекараларының нақтылануына байланысты БКСР жойылып, оның жері жаңадан ұйымдасқан Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Тәжік АКСР-і (1929 жылдан Тәжік КСР-і) құрамына бөлініп берілді.
==Пайдаланылған әдебиет==
* Әдеб.: Ишанов А.И., Бухарская Народная Советская Республика, Таш., 1969; Зиманов С.З., От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве, А.-А., 1976;
* Velіdі A. Z., Bugunku Turkіlі (Turkіstan) ve yakіn tarіhі. Gіlt І. Batі ve kuzey Turkіstan, Іstanbul, 1981; Baymіrza Hayіt, Turkіstan Devletlerіnіn mіllі mucadelerі tarіhі, Ankara, 1995. <ref>“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том</ref><references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Орта Азия тарихы]]
|
