Жыныссыз көбею: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Жыныссыз көбею''' — өсімдіктер мен жан-жануарлар организмдерінің бір бөлімінен өзі тәрізді жаңа организмнің өсіп шығуы; ағзалардың жыныстық қарым-қатынассыз және [[жыныстық жасушалар|жыныстық жасушалардың]]дың қатысуынсыз көбеюі. Ұрпақ таратудың өте ертеде қалыптасқан жолы болғандықтан жыныссыз көбею көбінесе біржасушалы ағзаларда кеңінен таралған бірақ кейбір көп жасушалы ағзаларға да тән: [[саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтарда]]да, [[өсімдіктер|өсімдіктерде]]де, [[жануарлар|жануарларда]]да.<ref name="name">Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>

Жыныссыз көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір ата-аналық [[дарабас]] [[тұқым қуалау]] белгілері бойынша өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жаңа дарабасқа бастама береді. Жыныссыз көбею [[гамета|гаметалардың]]лардың түзілуінсіз, [[бір клеткалы]] және төменгі сатыдағы организмдердің бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілетті [[спора]] түзу арқылы жүзеге асады. Жаңа организмнің дамуына бастама беретін арнайы клеткалар (споралар) түзілуін – жыныссыз көбею және [[вегетативтік көбею]] деп бөліп қарайды. Олар негізінен [[өсімдік|өсімдіктерде]]терде кеңінен таралған. Олардың айырмашылығы: біріншісінде көбею тек бір клеткадан ([[цитогония]]), ал екіншісінде көп клеткадан немесе клеткалар топтарынан түзіледі. Бөліну арқылы бір клеткалы организмдер көбейеді. Әр дарабас өзіне ұқсас екі немесе одан да көп клеткаларға бөлінеді. Клетканың бөлінуінің алдында [[ДНҚ|ДНҚ-ның]] [[репликация|репликациясы]]сы болып өтеді. Көп жағдайда бір-біріне өте ұқсас клеткалар түзетін [[бинарлы бөліну]] байқалады. Бұл жолмен [[бактериялар]], көптеген [[қарапайымдар]], оның ішінде [[амебалар]], [[парамеция]] және кейбір бір клеткалы [[балдырлар]] (мысалы, [[евглена]]) бөлінеді. [[Көптік бөліну]] ([[шизогония]]), [[организмнің ядросы]] алдымен бірнеше қайтара бөлініп, соңынан ядро санына қарай өте көп дарабастар пайда болуы арқылы жүзеге асады. Мысалы, оған адамдағы безгек ауруын қоздырушы [[безгек плазмодийі]] жатады. [[Бүршіктену]] арқылы көбейгенде жаңа дарабас алғашында аналық организмінен өскін ретінде түзіліп, соның нәтижесінде оған өте ұқсайтын жеке организм болып бөлініп түседі. Бүршіктену [[ішекқуыстылар|ішекқуыстыларда]]да, мысалы, [[гидра]] және бір клеткалы [[саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтарда]]да кездеседі. Дарабастардың екі немесе бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы көбеюі талшықты балдырларға, [[теңіз құрттары|теңіз құрттарына]]на тән. Олардың әр бөлігінен жаңа дарабас түзіледі. Спора арқылы көбейетін түрлерде, жаңа организм ата-анасының біреуінің тұқым қуалайтын негізі бар арнайы клетка – спорадан дамиды. Спораның түзілуі бактерияларда, қарапайымдарда, саңырауқұлақтарда және өсімдіктердің барлық түрлерінде кездеседі. Споралар өзінің құрылымы және қызметі бойынша әр түрлі болуы мүмкін. Дәнді өсімдіктердің [[микроспоралар|микроспоралары]]ы ([[тозаң түйіршіктері]]) және [[мегаспоралар|мегаспоралары]]ы ([[ұрық қапшығы]]), тозаң қапшығы және ұрық бастама деп аталатын [[спорангия|спорангияда]]да түзіледі. Споралар өте көп мөлшерде түзіледі және олар жеңіл болғандықтан жел, [[жануарлар]] және [[жәндіктер]] арқылы оңай таралады. Жыныссыз көбею. структуралық-физиологиялық құрылымы төмен сатыдағы жануарларда, мысалы, адамның [[паразиттер|паразиттерінде]]інде кездеседі. Паразитті тіршілік ететін түрлерде Жыныссыз көбею олардың санының өсуіне ғана емес, сондай-ақ қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтап қалуға да көмектеседі. Мұндай жағдай [[сүтқоректіле|сүтқоректілердің]]рдің кейбір түрлеріне де тән. Мысалы, [[сауыттылар|сауыттылардың]]дың ([[Dasypodіdae]]) [[эмбрион|эмбриондық]]дық дамуының ерте кезінде бөлінуге қабілетті ұрық дискісі бірнеше дарабастарға бастама беретіні анықталған. Мұндай сирек құбылыс адамда да кездеседі (мысалы, [[бір жұмыртқалы егіздер]]). Тіршіліктің даму процесінде Жыныссыз көбею жынысты көбеюден ерте пайда болған. Жыныссыз көбеюдегі [[генетикалық өзгергіштік|генетикалық өзгергіштіктің]]тің бірден-бір көзі кездейсоқ [[мутация|мутациялар]]лар болып есептеледі.

== Тағы қараңыз ==

* [[Вегетативтік көбею]]

== Пайдаланылған әдебиеттер ==