|
Адамдардың немесе [[Әлеумет|әлеуметтік]] топтардың қажеттіліктері, мүдделері жөне талғамдары әр түрлі болады. Сондықтан барлық құндылықтар салыстырмалы. Құндылық қатынас қанағаттанарлық немесе қанағаттанғысыз болып келуі мүмкін. Біреу үшін мынау, екінші үшін анау құнды. Олардың қайсысынікі дұрыс, қайсысы қателесіп тұрғанын [[Релятивистік тәсіл|релятивистік]] тұрғыдан оны ажыратып жатуда мағына болмайды. ''Шынайы'' деп — адамға пайда әкелетін, оның санасына жоғары адамдық қасиеттерді сіңіретін, адамдардың бақыты мен игіліктілігін қамтамасыз ететін, адамның тұрғасын ажарландыратын, адаммен қоғамның ілгерілей дамуын қамтамасыз ететін құндылықтарды айтқан жөн. Алдамшы құндылықтарға жеке [[Индивид|индивидтер]] құндылық деп қабылдағанымен, шынында, қоғамның дамуына септігін тигізбейтін, оны кері кетіретін, адамды аздыратындарды айтамыз.<ref>Қоғамдық білім негіздері:Жалпы біліы беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-570-2 </ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref>
''Қазақ халқының ұлттық құндылықтары''
Біздің философиялық ой-өрістің шеңберінде қалыптасқан қандай рухани құндылықтарды біз мақтан ете аламыз деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Қазақ халқының дүниесезімі мен дүниетанымының ерекшеліктері, әрине, ол өмір сүрген табиғаттың, соған бейімделіп қалыптасқан шаруашылық формалары, өмір салтының жүйелерімен тығыз байланысты болса керек. Оған уақытында Ш.Уәлиханов та көңіл аударған болатын. Расында да, қазақ елі Бразилия, я болмаса Франция емес.
Жоғарыда айтылған тұрғыдан мәселеге көз жіберсек, онда біздің ата-бабаларымыз таңдап алып, өз Отанына айналдырған жерлер мал өсіруге лайықты, табиғаты қатал, суғы тапшы, сонымен қатар өрісі кең, малдың соңында көшіп-қонуға мүмкіншілігі бар кеңістікте орналасқан болатын. Ал табиғаты жұмсақ, суы мол жерлерде (мысалы, Сырдария, Шу өзендерінің т.с.с. бойларында) халық жерге тұрақтанып, егін егіп, қолөнерін дамытып, қалалар тұрғызды. Оған мысал ретінде «Жібек жолы» бойында орналасқан Орта ғасырлардағы қалаларды айтуға болады (Отырар, Жүйнек, Мерке, Құлан, Талғар, Алматы т.с.с.).
Негізінен алғанда, Жаңа дәуірге – машиналық индустрия пайда болғанға дейін – қазақ жеріндегі ең тиімді шаруашылық формасы – көшпенді мал шаруашылығы болды. Сондықтан біздің арғы бабаларымыз мыңдаған жылдардың шеңберінде осы іспен айналысты.
Ол біріншіден, табиғатқа бас июді, оған табынуды талап етті, қазақ халқы басқа да Шығыс халықтары сияқты, ешқашан да табиғаттың патшасы болу, оны өз еркіне сай етіп қайта өзгерту мақсатын өз алдына қойған жоқ. Сондықтан ежелден қазақ халқының , қазіргі тілмен айтқанда, экологиялық санасы биік деңгейде болған.
Екіншіден, біздің бабаларымыз тұрақты бір жерге байланбағандықтан ерікті болып, бас бостандығын қатты сыйлаған. Қазақ жерінде ешқашанда құлдық болмаған.
Үшіншіден, негізінен алғанда, көшпенділік теңдікті талап етеді, оған тән саяси формалар – соғыс демократиясы, әрі кеткенде, алғашқы феодалдық қатынастар, дамыған феодализм қазақ жерінде ешқашанда болған жоқ, ол көшпенділік шаруашылық формасының табиғатынан шығады.
Төртіншіден, көшпенді халықтың арасындағы әлеуметтік айырмашылықтар аз болғандықтан, теңдікке негізделген әділеттілік құндылығы. Сондықтан да бүгінгі таңда жүріп жатқан қайта әлеуметтік топталу – рестратификация – (аса байлармен қатар кедей, қайыршылардың пайда болуы) адамдардың жан – дүниесінде ауыр жарақаттар қалдыруда.
Бесіншіден, байлыққа жетуден гөрі, ар-намысты жоғары ұстау – бұл да халықтың қанына терең сіңген құндылық болып табылады. Онымен тығыз байланысты бар нәрсеге қанағат ету де – қазаққа тән нәрсе.
Алтыншыдан, ұжымдық мүддені жеке мүддеден жоғары ұстау – ол да көшпенділік өмір салтынан шығатын құндылық.
Жетіншіден, өне бойы көшіп қону барысында әрқашанда неше түрлі қиындықтарды, қауіп қатерлерді бастан кешуге тура келеді,ол ерлікті, батырлықты қасиет етуді талап етті. Сондықтан беске келгенде жылқының жалында ойнап, 14-15-ке келгенде батырлықты армандап, біздің бабаларымыздың көбі 20-25-інде елін аман сақтау жолында өмірлерін қия білген. Ұлы Отан соғысында қазақ азаматтары осы ұлттық қасиетті бүкіл әлемге айқын көрсетті. Қазақ халқының дербестігін көтере алмай жүрген кейбір арам пиғылды саясаткерлер оны білуі қажет.
Сегізіншіден, көшпендінің өмірі қысқа, өне бойы қауіп-қатерлерден, соқтығыстардан тұрғаннан кейін, ол күнбе-күнгі өмірді бағалап, өмірден алудан гөрі болуды жаратқан. Әрбір күнді той-думанға айналдыру, өзін шешен сөзбен, даналықпен көрсете білу, неше түрлі сайыстарға қатысу, «бір сырлы, сегіз қырлы болу» - бабаларымызға тән нәрселер болған. Тоғызыншыдан, дүниеге, басқа халықтарға деген ашықтық, қиналғандарға риясыз қол ұшін беру – бұл да біздің халықтың керемет қасиеттерінің бірі.
Оныншыдан, көшпенділердің негізгі құндылықтарының бірі – ата-ананы, үлкендерді сыйлауы.
Әрине, халықтың мыңдаған жылдар шеңберінде бойына жинаған көп қадір-қасиеттерінің, құндылықтарының ішінен біз негізгілерін ғана атап көрсеттік.
Отаны үшін «етігімен су ішкен» ұлттық мақтанышымыз, ешбір жаудан жүрегі қайтпаған қаһарман жазушымыз Бауыржан Момышұлының шау тартқан шағында неден қорыққанын зерделеп көрейікші: «Біріншіден, балаларына бесік жырын айтатын келіндерімнің азайып бара жатқанынан қорқам. Екіншіден, немерелеріне ертегі айтып беретін әжелердің азайып бара жатқанынан қорқам. Үшіншіден, дәмді, салт-дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқам. Өйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, салт-дәстүрді бойына сіңіріп өспегеннің көкірек көзі көр бола ма деп қорқам. Ал көрдің қолына балта берсең - шаба салады, бақыр берсең – ала салады, найза берсең – сұға салады, намыстанбай бұға салады Мен табиғатынан , тағдырынан болған соқырлықты айтып отырғаным жоқ, тауып алған соқырлықты айттым. Егер сондай соқырлықтан жазылмасаң – халық болудан қаламыз ба деп қорқам».
Пайдаланылған әдебиеттер:
Серік Мырзалы «Философия» , Алматы - 2010 ж
Бейсенбаев Қ. «Философия» оқулығы
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
|
