Нидерланд буржуазиялық революциясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

 

Батыс Еуропаның кальвинизм кең тараған аймақтарының бірі, Голландия жаңа еуропалық өмір салтының қызған ортасына айналады. Орта ғасырлық діни орталықтардан бұл орталықтардың ерекшелігі, олардың жердегі өмірдің, яғни — шаруашылық, өнеркәсіптік, сауда және ғылыми-техникалық қатынас әрекеттерінің орталығына айналуында еді.

Протестанттар индивидуализмнің етек алуын кеңінен мақұлдап, әркім өзі үшін нысанасына жете мән беретін көзқарасты ұстанды. Осындай нысаналы ұстаным әр адамның табыс табуы мен оның жеке мүдделерін құрметтеуге жағдай жасауға жетелейтін. Адам бәрінен де бұрын өзінің жеке мүмкіндігіне арқа сүйеуі керектігі жаңа заман адамының әрбір қадамы сайын көптеген жәйттерге кез болатындығын ұғындыра, оларды үнемі өзгеріп отыратын өмір жағдайына бейімдеуге мәжбүр етті.

 

== Ревалюцияның алғышарттары (1555—1572) ==

Қалыптасқан жағдай осы жерде XIV ғасырдағы Француз каролі Филипп IV-тің Фландрияны көтеріліске алып келген жағдайға ұқсас. Өндірістік қалаларға карольдің ауыр салықтар салуы халықтың наразылығын тудырған. Кароль Фландрия арқылы Англияға зиан жасамақ болған. Нақтырақ айтқанда ол Фландрия саясатына ықпал ете отырып жауына қарсы пайдаланғысы келді. Бірақ Филиппен арадағы саяси қатынасқа қарағанда Англиямен арадағы экономикалық қатынас күштірек болып кішкентай Фландрия Француз патшасынан қорықпай ашық қақтығысқа шықты. Өкінішке орай фландриялықтардың батыл әрекеті француз әскерінің қатты соққысымен басылды. Жеңістен кейін Филипп патша Фландрияның теңіз жағалауындағы бөлігін өз қарауында ұстап, Франциядан сырт жерлерден шикізат алуға тыйым салды. Бұл Нидерланд саудасының XIV ғасырдың өзінде сыртқы импорт-экспортқа тәуелді болғанын көрсетеді. XVІ ғасырда өндірістің дамуына және сауданың көлеміне байланысты бұл тәуелділік экономикалық құрылыстың негізі болып қалды.

Испан каролі Филип ІІ баж салығын көтергендіктен сырттан алынатын шикізатқа тыйым салмады. Бірақ нидерландық саудагерлерге испан колонияларына баруға рұқсат бермеді. Ал англо-испан қақтығыстары Англиямен арадағы саудаға зиянын тигізді. Нидерландияның шет елдермен саудасының кең дамығандығын бұл жерде ешқашан болып көрмеген, флоренциялық дипломат және тарихшы Людовико Гвиччардини: «Нидерландияда шет елдік саудагерлер әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда, барлық жерде еркін жүреді екен» деп жазғандығынан аңғаруға болады. Сол заманның көзі ашық адамының айтқан сөзі XVІ ғасырда нидерланд жерінде сауда орындары экономикалық жүйеде үлкен орынға ие болғанына дәлел болады. Мұндағы сауданың дамуымен бірге Филиппке осы аймақтан жылына 2 млн. флорин табыс тұрақты түсіп отырды. Бұл қаржы Испанияға бағынышты өлкелерден түсетін барлық табыстың тең жартысы еді. Мысалы: Испанияға Италиядан жылына 1 млн., Жаңа Әлемнен 0,5 млн., Испанияның өзінен 0,5 млн. салық жиналған. Кішкентай Нидерланд жері үшін бұл өте үлкен соққы болды. Филипп ІІ нің жоғарыда көрсеткен қысымдарының барлығы халық арасында үлкен наразылық тудырды. Сонымен қатар, кальвинистер мен анабаптистер өндірістік ірі қалаларда, Фландрия, Брабант, Голландия, Фрисландия және басқада провинциялардың елді мекендері мен тұрақтарында өз идеяларын жеткізуде үлкен жетістіктерге жетіп, халықтың қолдауына ие болды. Олар енді өз ойларын халық көп жиналған алаңдарда ашық насихаттай алатын дәрежеге жетті. 1561 жылы Валансьеде жаңашыл идеалистердің насихатынан кейін жандармерия мен магистрат мүшелерін қуып, өртегелі жатқан екі еретикті босатып алды. Ерестіктердің орталығы болған Антверпенде 1564 жылы монах Кристоф Фабрициюсті өлім жазасына кесу кезінде халық пен сақшылар арасында қақтығыс болды.

 

=== Иконаға қарсы көтеріліс ===

Иконаға қарсы болған көтеріліске қатысушылар испан қанаушылығынан әбден титықтаған шаруалар мен қала кедейлері болатын. Өйткені, салықтың ауырлығнан байлардың өзі қиналып жатқанда, кедейлер мүлде далада қлған еді. Көптеген адамдар тұрғылықты мекендерінен кетіп, жат жерлік басқыншыларға қарсы соғыс бастады. Бірақ бұл көтеріліс біріншіден, көтеріліс қатарында қоғамның барлық өкілі болмады; екіншіден, қозғалыс бүкіл қоғамдық сипатқа ие болмады; үшіншіден, барлығын топтастырып, ұйымдастыратын талантты қол басшылар болмады. Осныдай әлсіздітері көп көтеріліс бір жылдан кейін оңай басылды. Көтерілісшілер не істеді? дегенге келер болсақ. Бақылаудан шығып кеткен көтерілісшілер иконалар мен католик шіркеулерін бұзды.

 

== Революцияның уақытша жеңіске жетуі (1572—1585) ==

 

=== Гент бітімі ===

1576 жылы қазанда Гент қаласында билікті өз қолына алған Бас штаттың жиналысы болды. Елдегі төңкерістік жағдайға қарамастан патрициаттардың, саудагерлер, католиктер құрамы толық жиналды. Жиналыста солтүстік провинциялардан келген депутаттар пікірлерін ашық айтты.

1576 жылы 4 қарашада испан жалдамалылары Антверпен цитадельінен шығып қаланы қырғын мен тонауға ұшыратты. Мәліметтерге қарағанда сол жолы Антверпеннің 8 мың тұрғыны қаза тапқан. Мыңдаған үйлер өртенген [7. 152]. Осы келеңсіз оқиғадан кейін Антверпен әлемдік экономикалық жүйедегі ықпалдылығын жоғалтты. Шарасыз қалған Бас штат 8 қарашада асығыс түрда дайындалған «Гент бейбітшілігі» келісімін жариялады. Аталмыш құжатта мынандай мәселелер қабылданды:

Сонымен қатар, келісім бойынша Голландия мен Зеландияның саяси статусы автономды болып қалдырылды. Бірақ оларға кальвинизмді таратуға және аталмыш діни ағымның басқа жерлердегі ошақтарына көмек берулеріне тыйым салды.

 

=== Он сегіздер коммитеті ===

Дегенмен, «Он сегіздер коммитетінің», кальвинист консисторлардың және халықтық қозғалыстың және қалталы буржуазияның әрекеттері бір мақсатта болғанмен, бір бағытта бірікпеді. Нәтижесінде ұлт-азаттық қозғалысты ұйымдастырып, басқарушы орталық болмағандықтан Нидерланд жері Испан үстемдігінен құтыла алмады. Өз билігін күшейтуді көздеген ханзада Оранский осыны пайдаланып 1577 жылы Брюссельге келіп, өз жақтастарының жанкешті әрекетінің нәтижесінде Брабант провинциясының руворды (төтенше жағдайлардағы ниместник) дәрежесіне қол жеткізді.

Жан-жақты қысымға душар болған Испанияны жақтаушы ақсүйектер осы уақытта Фландриядағы билікті қолдарына алып, оның астанасы Гентті өз орталықтарына айналдыруға талпынды. Бірақ 1577 жылғы қазан айындағы Гент тұрғындарының көтерілісі олардың жоспарын іске асырмай тастады. Кертартпа ақсүйектердің басшысы герцог Арсхот пен оның жақтастары тұтқындалды. Фландрияда толығымен «Он сегіздер коммитеті» мен консисторлардың билігі орнады. Осы оқиғадан кейін «Гент бейбітшілігінің» ресми түрде күші жойылды деп жарияланбағанмен, іс жүзінде аталмыш құжат еш жерде ескерілмейтін болған еді. Нақтырақ айтқанда онда көрсетілген талаптар мен тиымдар орындалмады. Мысалы: «Он сегіздер коммитеті» кальвинистік идеядағы уағыздарын Нидерландияның барлық провинцияларында еркін жүргізе бастады. Бұрынғы билеушілерге бағынышты әскер жасақтары таратылды немесе қалалардан қуылды. Олардың орынына қалаларды қорғау үшін жаңа құрамдағы әскер жасақталды. «Он сегіздер коммитеті» шіркеу мүлкін тәркіледі және оны сатудан түскен қаржыға қаланың қажеттілігіне, әскердің шығынына, сонымен қатар, 1539 жылғы көтерілісті басу кезінде Карл V жойып жіберген цехтық-муниципальдық құрылысты қалпына келтіруге жұмсады

 

=== XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Нидерландияның экономикалық дамуы ===

СXVI ғасыр Нидерландияда гүлдену кезеңі болды және Европадағы халық ең тығыз орналасқан мемлекет болды. Нақтырақ айтсақ, мәліметтерге қарағанда шағын аумақта 300-ден аса қала және 6500 дей елді мекен орналасқан.

Нидерландияның экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты әр аймақтарға әр түрлі дамығанмен, қарқыны шамалас болды. Экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты былай топтасты: Фландрия және Брабант – орталық өнеркәсіптік аудан; орталығы Голландия мен Зеландия болып есептелетін солтүстік өнеркәсіптік провинциялар тобы; ауыл шаруашылғы басым дамыған – Артуа, Люксембург, Намюр, Гельдерн.

 

== Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасының тәуелсіздік алуы ==

Ағылшындар мен голландықтардың бәсекелесінде, Балтықта голландықтардың позициясы ерекше мықты болатын. Балтық теңізінің жағалауынан Батыс Еyропаға маңызды тауарларды: кемелік құрылыс ағаш, кенеп (кенептен, кендірден тоқылған мата және көптеген маңызды тауарларды таситын. Нақты мәліметтердің жетіспеуінен, Балтық саудасына ағылшындықтардың ену тенденциясын дәл анықтау қиын. Осыған екі көзқарас болып тұр. Біріншісі - дәстүрлі, оған көптеген зертеушілер сүйенеді, яғни ағылшындардың Балтыққа қатысуы үздіксіз өсіп отырды және егер де XV ғасырда Англияның Балтықпен саудасының маңызды бөлігі арасындағы делдал ганзейліктердің қолында болса, XVI ғасырдың екінші жартысында үкіметтің қолдауына ие болған ағылшын көпестері Балтық елдерімен сауданы өз қолдарына алды, ал бұл процестің нәтижесінде, 1579 жылы 17 тамызда Елизаветаның хартиясында жарқын көрініс тапқан Эстландия немесе Балтық компаниясының құрылуы болды. Ағылшын сауда экспансиясы XV-XVIII ғасырлардағы дәуірдің символына айналды. XV ғасырдың өзінде ақ ағылшын көпестері Ганза бақылауларынан құтылуға тырысты, XVI ғасырда олардан құтылды да, сонымен үкіметтің барлық күшінің қолдауымен Англияның коммерциялық кезеңі басталды. Балтық теңізінің аймағы ағылшындардың сауда экспансиясының бір бағыты болды, сондай-ақ 300 жылға жуық ағылшындардың қызығушылығында болды.

Aғылшын үкіметі Нидерландияны өздерінің жылдам қарқынмен дамып келе жатқан болашақ бақталасы ретінде танитындықтан мүмкіндікті пайдаланып шиеленіскен саяси жағдайды өз пайдаларына шешуді көздеді. Мемлекеттің көздеген саясатын жүзеге асыру граф Лестерге жүктелді. Лестер 1587 жылы желтоқсанда Лестер провинциялар бірлестігіне келді [19. 56]. Провинцияларға Испаниямен, Франциямен және олардың одақтастарымен сауда жасасуға тыйым салды. Ол билік өкілдерінің, консисторлар мен радикалдардың арасындағы қатнастардың нашарлығын пайдаланып, оларды бір-біріне айдап салды. Испандықтармен соғыста оның әскері жеңіліс тапты. Бас штаттың бос шығындалуды тоқтатып, келісім шарттағыдай қарым-қатнасты қалпына келетіру және испандықтарға қарсы соғыста жеңуді қамтамасыз ету туралы талаптарын елемеді. Лестердің Филипп ІІ мен бейбіт келісімге қол қоюы туралы Англиядан келген құпия нұсқаулықтың қолға түсуі, Елизавета мен оның қолшоқпарының шын мақсатын әшкере етті. Осыдан кейін Амсердам мен басқа бірнеше қалада көтеріліс жасап басып алу жоспарлары да жүзеге аспай қалды. Алданғанын білген Нидерландықтар одан теріс айналды. 1587 қараша айында граф Лестер Англияға қайтып кетті. Осы оқиға мен герцог Анжуйскидің сәтсіздіктері провинциялар бірлестігін басқарушы ақсүйектерді тәуелсіздік жолында жат жерліктердің көмегіне сүйенудің мүлде пайдасыз екендігіне көздерін жеткізді. Аталмыш сатқындықтың Нидерландықтарға тигіген пайдасы олар батыл шешім қабылдап провинциялар бірлестігін республикаға айналдырды. Біріккен провинциялар республикасының жоғарғы билеуші органы – Бас Штат, ал мемлекеттік құрылысы республикалық болды.

Билеуші топ саясаттың көптеген сақ қадамдарын меңгерді. Ян фан Олденбарнофелт секілді ірі ұлттық саяси қайраткерлер пайда болды. Ян фан Олденбарнофелт іс жүзінде республиканың бүкіл ішкі және сыртқы саясатына басшылық жасады. Осы кезде ханзада Оранскийдің ұлы Морис Нассауский де өзінің батыл саясаты мен қабылетті қолбасшы ретінде көзге түсіп, халықтың қолдауын тапты. Ол Лестер келместен бұрын Нидерланд жерінің статхаудері болып сайланған еді. Бірақ ол кезде оның жастығы мен тәжірибесіздігі саясатқа белсене араласып, ықпал етуіне көп кедергі болған. 1588 жылы Мористің басшылығымен Республиканың теңіз әскері Филипп ІІ нің Жеңілмес армадасына үлкен соққы берді. Ағылшындар үшін ең басты сауда тірегі Антверпен қаласы болды. XVI ғасырдың ортасында авантюристік-көпестер Компаниясы күшті болғаны соншалық, ішкі ағылшын нарығынан ганзейліктерді толығымен ығыстыруға күші жетті. Сондай-ақ дәл осы кезеңде aвантюристік-көпестер қаржысы ағылшын өкметінің несие берушісіне айналған. Сонымен бұл компанияның ықпалы үлкен маңызға ие болды.

Нидерландыдан кейін ағылшын көпестерің қызығушылығында сөзсіз Балтық болды. XIV ғасырда ағылшын-балтық саудасы тек қана ганзей арқылы жүргізілді. XV ғасырдын аяғында ганзейліктердің қамқорлығы ағылшының сыртқы саудасының дамуына кері әсерін тигізді. XVI ғасырдың басында Англия өзінің сауда экспанциясын кеңейтуді белсенді түрде бастайды, ағылшын көпестері барған сайын елдің ішінде өздерінің позицияларын күшейте түседі. Ағылшын саудасынан шетелдіктерді біртіндеп ығыстыра бастайды, XVI - XVII ғасырларда Ганзaның жеңілдіктері біртіндеп жоғала бастайды, ал 1598 жылы Лондонда Болат сарайы жабылады. Осыдан кейін Англиямен қатынас тұрақты жүйеге түсті.

XVII ғасырдың басында біраз қиыншылықтар болды. Морис Нассаускийдің оңтүстікті азат ету мақсатында жасаған жорығы Голландияның бастартуынан кейін Нианортты алумен тоқтатылды. Голландияның оңтүстікті азат етуден бас тартуларының себебі, ежелгі қарсыластары Фландрия мен Брабанттың қайта жаңғыруынан қауіптенгендік еді. Испанияның экономикалық қиындықтарды бастан кешіруі, 1607 жылғы кезекті тоқырау мен Гибралтар маңында испан теңіз әскерінің Нидерланд флотынан тағыда жеңілуі оны Нидерландияның пайдасына шешілетін бейбіт келісімге көнуіне мәжбүр етті. 1609 жылы 1621 жылға дейінгі 12 жылдық бейбіт келісім жасалды. Келісімде Біріккен провинциялар Республикасының шекарасы мен тәуелсіздігі мойындалды.

Революция не пайда берді дегенге келер болсақ. Нидерланд буржуазиялық революциясы жеңіске жетті. Біріккен провинциялар Республикасы құрылып, аймақта жаңа басқару формасы қалыптасты. Бірақ 1579 жылы Утрехт униясымен кепіл берілген жаңа құрылыстағы буржуазиялық-демократиялық мемлекет 1789 жылдан кейінгі Франциядағыда толыққанды республикалық келбетке өте алмады. Жоғарғы билеу құзіреті жаңа салық енгізу, заң шығару, соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу секілді сұрақтарды жөнге салатын билік орны – Генералдық штатқа берілді. Ондағы провинциялардың делегациялары бір дауысқа ие болды. Бірақ олардың шешімі барлығы бірдей дауыс бергенде ғана күшіне енді. Голландияда басшылықпен тек ақсүйектер айналысты. Тек Фрисландияда ғана ақсүйектермен қатар қалалықтарда дауыс беруге қатысып тұрды.

Теңіз жолдары арқылы өзге жерлермен тығыз қарым-қатнастың орнауынан экономикасы мен мәдениетінде қарқынды дамулар болған Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасы шамалы уақыттың ішінде сол заманғы Европадағы ықпалды мемлекеттердің қатарына кірді.

 

== Әдебиеттер ==

* Чистозвонов А. Н. Нидерландская буржуазная революция XVI века. М.: Издательство АН СССР, 1958.

* [http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Pravo/Leist/_09.php Политические и правовые учения в Голландии и Англии в период ранних буржуазных революций]

 

{{Link FA|nl}}