Оғыз мемлекеті: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Ұлғ Ұс - Оғұз һәм Алаш баяны
'''Оғыз мемлекеті''' (9-11 ғасырлардың басы). 9-10 ғасырлар [[Сыр]]дың орта, төменгі ағысында, сонымен қатар Батыс [[Қазақстан]]ды да қосып алатын территориясында оғыз тайралардың саяси бірлестігі құрылды. «Оғыз» деген терминнің этимологиясы әлі де анықталмаған. [[Махмуд Қашғари]], [[Марвази]] енбектерінде, оғыздарға жататын руларды атап кеткен: қынық, баят, язғыр, имур, қарабулақ, тутырка, т.б. Оғыздар 2 экзогамды фрактриядан құрылған. Бұлар — ''бузук'' және ''үшүк'' (учук).
 
Түріктен өрбіген елді тоғыз дейді
[[Сурет:Оғыз даласы.png|300px|thumb|Оғыз мемлекеті]]
Тартатың күй аспабын қобыз дейді
Башқұрт пен қазақ ноғай қарақалпақ
Төртеуін шежірешілер оғыз дейді
 
“Ататек” - деп дастан жазған Қожаберген жырау (1663ж).
8 ғасыр ортасында түргештер мұрасы үшін қарлұқтармен болған күресте оғыздардың едәуір бөлігі [[Жетісу]]ды тастап, [[Шу]] алқабына кетеді. Осы жерде олардың «Көне Гузия» деп аталатын ордасы болды. 9 ғасыр бас кезінде оғыздардың көсемі қарлұқтармен, қимақтармен одақтасып, қанғар-печенег бірлестігін күйретеді, сөйтіп [[Сыр]]дың төменгі жағы мен [[Арал]] өңірі мен даласын басып алады. 9 ғасыр соңында олар хазарлармен одақ құрып, печенегтерді жеңеді де, [[Орал]] мен [[Еділ]] арасын қоластына қаратады.
’’Қазақтың түп атасы Оғыз- Түрік
Құт қонған ұйтқы болып орнап бірлік”- дейді. Осы Оғыз елі, Оғұзхан немесе Ғұздар дегеніміз кімдер? Қ.Халид «Тауарих хамса» кітабында Хун тайпасын «Усул» тарихта «Хуз» деп жазған, арабтар «Ғұз», түркілер- «Оғұз» дейді деп атап өтеді. Ал Е.Смағұлов "Под сенью храма штрихи к историческому портрету Туркестана" деген мақаласында "...Таким древним культовым центром объединеия огузских племен и было видимо поселение Ясы"- дей келіп "Возможно что Ясы-это остатки поселения того племени асиев (асианов) которые упоминается еще античными авторами (Страбон, Птоломей, Помпей Торг) среди племени сокрушавших во II в до н.э. греко бактрийскую державу. Во всяком случае появление и происхождение этого названия и народа с которым он связан (асии) на средней Сырдарье представляют из себя трудно разрсшимую загадку. Поэтому поводу различными учеными высказано множество догадок. Известный лингвист А.С.Аманжолов в свое время предположил что "Ас" есть название, древнего династийского рода и божества неба. Может быть такая этимология дает ключ к пониманию истоков местного культа?1 деп жазған болса, О. Сүлейменов "Слово вовлеченное русскую граматическую эволюцию переразложилось торки так называют летописи кочевое племя самоназванием которого было - узы. Вероятно одно из Огузских племен в источниках принят написание этнонима - "огуз" "оуз" "уз"2- деп жазған. Бізге төркі жұртының бірнеше диалектіде сөйлегендігі мәлім. Осынау көшпелі төркілердің тілінде тәңірі құсы, бүркіт мағынасындағы көне династиялық әулеттің аты "Ұс" "Ас" "Ұз" "Аз" немесе "Хас" "Қас" "Қаз" "Ғұз" түрлерінде айтылғанын есте ұстағанымыз жөн. Әйгілі Махмұт Қашқаридың "Біздің ата – бабаларымыз - бектер, "хәмір" дейді. Өйткені оғыздар әмір деп айта алмайды"1 дегені бар. Осы ретте төркі жұртының бір бөлігі өздеріне тән диалектіде ақты-хақ, Ақназарды-Хақназар, Асанды-Хасан, Қасан, Ұсманды-Ғұсман, Құсман, Айдарды- Ғайдар, Қайдар, Абдолланы- Ғабдолла, Алиханды- Ғалихан, Әкімді-Хакім, деп жазатыны сияқты "X", "Ғ", "Қ" әрпінің қосарлануы арқылы Ұзды-Ғұз деп, әрі осы атауларды ұлылап Ұлы Ұз, һәм Ұлы Ғұз деп жазу үшін Ұз, Ғұз сөздерінің алдында парсы немесе төркі тілі диалектикасының біріне тән "О" "У" әріпі жалғанып "Оуз" «Ууз» "Оғуз" делініп жазылған. Парсы, өзбек тілдерінде "О" "У"- ол, ул деген мағынада қолданылады. Біз өзіміз де қазіргі кезге дейін "ол не", "ол не дегенің", "ол не қылғаның" "ол кім екен", "ол не қылған адам" дегенді "о не", "о не дегенің", "о не қылғаның", "о кім екен, о не қылған адам" деп айта береміз. Демек, "О+уз" "У+уз" "О+ғуз" деп жүргеніміз Улус, Ұлұс яғни Ұлұ Ұс елі, ал Ууз хан, Оғуз хан деп жүргеніміз Ұлұ Ұс ( Ұлұ Ұш ) хан яғни Алаш хан деген тұжырым жасауымызға әбден болады. Жалпы «Ұс» атауының «Ғұз» түрінде түрленіп тарихта орын алуына алдыңғы «Оғ» һәм «Улғ» сөзі әсер еткен. Улғ Уз / Ул (ғ)+Уз. Оғ Уз / О (ғ)+Уз. Осылайша «ғ» әріпі «с» әріпінің «з»-ға өзгеруіне өз әсерін тигізбей қоймаған. Біздін Аллахты – Алла дейтініміз сияақты табақ – таба, тірк - тірі, сарғ –сары, төрк - төрө, бөрк - бөрү, Ұлғ - Ұлұ (Ұлұ Ұс түрленген түрі Ұлұс). Екі “ұ” әріпі қатар келгендіктен біреуінің естілмей түсіп қалуы заңды құбылыс.
 
Ұс
↙ ↘
1 Ұс 2 Ұз 3 Ғұз
↓ ↓ ↓
Печенегтермен соғыс олардың саяси бірлігін күшейтіп, тайпалардың оғыздық одағын құруға мүмкіндік берді. Оғыздар құрамына [[Сырдария]] алқабы мен [[Арал-Каспий]] далаларының үнді-европа, финн-угор тектес ежелгі компоненттері және [[Жетісу]] мен [[Сібір]]дің халаджылар, жағарлар, чаруктер, қарлұқтар, имурлер, байандұрлар тайпалар кірді. Оғыздардың этникалық қауымдастығының құрылуы ұзақ процесс болды.
1 Ұлұ Ұс 2 Оуз Уус 3 Оғұз
 
9 ғасыр соңы мен 11 ғасыр басында оғыз тайпалары [[Сыр]]дың төменгі ағысынан [[Еділ]]дің төменгі бойына дейінгі орасан зор территорияны мекендейді. Оғыздар туралы алғашқы дерек тер 9-10 ғасырлардың басы араб деректерінде мысалы, әл-Якубидің (9 ғасыр) еңбегінде айтылады.
 
Орта [[Азия]] мен Шығыс [[Еуропа]]ға және Орталық [[Азия]]ға баратын керуен жолдарының тоғысқан жерінде жатқан ''Янгикент'' қаласы 10 ғасыр оғыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғыз мемлекетінің халқы — түркі және иран тілінде сөйлеген. «Жабғы» атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғыларының орынбасарларын Күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер өкіметі мұрагерге — «иналамиға» — беріліп отырған. Жабғы мемлекетінде оғыз әскерінің «сюбаши» деп аталатын бас қолбасшысы маңызды роль атқарған. Оғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Отырықшылықта қатар дамыды. Жент, Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ деген қалалары болды. Құл саудасы дамыды. Оғыздар мәжусилер болып, бақсы-балгерлерге табынды. Біртіндеп ислам діні де ене бастады.
 
Оғыз мемлекеті [[Еуразия]]ның саяси және әскери тарихында маңызды орны болды. 965 жылы олар Киев Русымен одақтасып хазар қағанатын талқандайды. 985 жылы оғыз жабғысы орыс кінәздарымен бірлесіп [[Еділ]] Булғариясын талқандады. Осының бәрі оғыз мемлекетінің саяси күш-қуаты өсуіне әсер етті.
 
10-11 ғасырлар Оғыз мемлекеті елеулі дағдарысқа ұшырайды. Оған алым-салыққа қарсылық білдірген оғыз тайпалары көтерілістері себеп болды. Салжықтармен, қыпшақтармен болған соғыстарға шыдамай, оғыз мемлекеті 11 ғасырдың ортасында біржола құлайды. Жартысы қыпшақтардың қысымынан Шығыс [[Еуропа]] мен Кіші [[Азия]]ға, жартысы [[Мәуереннахр]]дағы қарахандарға, хорасан селжұқтарына, қалғаны [[Дешті-Қыпшақ]] тайпаларына араласып кетті.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 7 том, 4 бөлім</ref><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>
 
==Сілтемелер==
*[[Оғыздар]]
*[[Оғыз қаған]]
 
↓ ↓ ↓
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
 
1 Ұлұ Ұс хан 2 Ууз хан 3 Оғұз хан
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
 
↘ ↓ ↙
 
Алаш хан
[[an:Oguzes]]
С.П. Толстов: «Оғыздардың тайпалық одағы Оксқа дейінгі заманда басқа жақтан көшіп келген тайпалар емес, одақ аты да, өзен аты да ертеден бері жалпыға ортақ тотем атынан, жергілікті ел тілінен туған сөз. Ендеше Орта Азия оғыздарын ерте замандарда сол жерді мекен тұтқан сақ тайпаларының заңды мұрагері (ұрпағы) деп қарау керек. Оғыз тотемінің аты ертедегі сақтар ортасында да болуға тиіс»1 - деп жазса. Е.Шаймерденов "Рашид-ад-диннің куәлік етуіне қарағанда Оғұз хан Ұлыс үлестіргенде ұшы-қиыры жоқ киелі кең дала тиген үшінші ұлына елтаңба ретінде қанатты қыран бейнесін ұсынған екен"2 - деп жазады. Қарап отырсақ бәрі тәңірі құсы, бүркіт, көктің құсы қыранға келіп тіреледі. Осының бәрін жай ғана сәйкестік деп қарауға болмайды. Бұнда тарихи шындық бар. "Оғұзнамада" Оғұз ханның алты баласы болғаны айтылса бұл қазақ арасындағы "алты Алаштың баласымыз", "алты Арыстың баласымыз" деп келетін сөздерін еріксіз еске түсіреді. Осының бәрін ескере отырып Оғұз бен Алаштың бір адам екені яғни бір хан жайында айтылып тұрғаны күдік тудырмаса керек деймін, әрі екеуі де бір ауыздан төркі халықтарының басын біріктіруші өз алдына ел етуші болып халық арасында ауыздан - ауызға аңыз боп таралған. Демек Ұлы Абайша "Ұлұспыз", Қадырғали бише "Алашпыз", әйгілі Махмұтша "Оғұзбыз"-деп жүргеніміздің барлығы да біртұтас төркі халқының негізгі билеуші тайпасының аты.
[[ar:غز]]
[[az:Oğuz Türkləri]]
[[bs:Ouzi Turci]]
[[de:Oghusen]]
[[en:Oghuz Turks]]
[[fa:اغوز]]
[[fr:Oghouzes]]
[[he:אוע'וז]]
[[ja:昭武九姓]]
[[nl:Oguzen]]
[[no:Oghuz-tyrkere]]
[[pl:Oguzowie]]
[[ru:Огузы]]
[[sv:Oghuzer]]
[[tr:Oğuz Türkleri]]
[[zh:昭武九姓]]