Жиде: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Luckas-bot (талқылау | үлесі) ш r2.7.1) (Боттың үстегені: be:Лох |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Elaeagnus commutata USDA.jpg|right|300px|Жиде]]
'''Жиде''' (Elaeagnus) — жиде тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын (кейбіреулері мәңгі жасыл) ағаш. Бұта түрлері де бар. Қазақстанда 2 түрі бар: [[түрікмен Жидесі]] (E.turcomanіca), [[үшкіржемісті '''Жиде''']] (E.oxycarpa). Солтүстік облыстардан басқа барлық жерлерде өседі. Бұталары тікенді, [[күміс]] түсті ұзынша кезек орналасқан жапырақтары болады. Гүлі қос жынысты. [[Жазғытұрым]] гүлдейді. '''Жиде''' — шірнелі өсімдік. Тұқымынан, тамыр өскінінен не тамыртүбінен көбейеді. Жемісі — [[жалған сүйек]], сырты ұнтақты жұмсақ қабықпен жабылған, түсі қызғылттау, бірақ қоңыр қабыршақпен жабылғаннан кейін күлгін көрінеді. Оны жеуге болады. Жиденің барлық түрі — әсемдік өсімдіктер. Оларды шөлді жерлерді көгалдандыруға, құм тоқтатуға, [[өзен]] мен арналардың жағасын бекітуге, т.б. пайдаланылады. Ағашын, сүрегін құрылысқа және отын ретінде, жемісін [[медицина|медицинада]] қолданады, құстарға жақсы азық болады. Жапырағы мен қабығында бояулық және илік заттар бар. Сабағынан алынатын сағызды заттан ([[камедь]]) [[лак]] және [[бояу]] өндіріледі. <ref name=”source1”> [[Қазақ тілі терминдер сөздігі]] I том </ref>
== Өсімдік туралы ==
Жиде – жидектер тұқымдасына жататын ағаш және бұталы өсімдік. Жиде ағашы еліміздің барлық өңірінде өседі. Биіктігі 10 метрге дейін жететін бұталы ағаш. Жапырақтарының үстіңгі беті сұрғылт көк, астыңғы жағы ақшыл, діңі және бұтақтары жылтыр, қызыл-қоңыр түсті. Жапырақтары сопақша келген, ұзындығы 3-8 см, ені 0,4-1,8 см. Гүлі ұсақ, жұпар, хош иісті, қызғылт сары. Гүлінің жұпар иісі жүз метрге дейін шығып тұрады. Жиденің гүлінен ара бал жинайды. Жиде жеміс-жидек тұқымдастарының ішіндегі ең соңында гүлдейтін ағаш. Еліміздің оңтүстік өңірлерінде мамыр мен маусымда, ал солтүстік өңірлерде маусым мен шілде айларында гүлдейді. Жидегі сүйекті, тәтті, құрғақ болады.
Дүние жүзінде жиденің 40-қа жуық түрі бар. Қазақстанда 2 түрі өседі. Біріншісі – ұсақ, ақшыл түсті, сүйір жемісті жидек ағашы. Биіктігі 3-4 метр, бұталары тікенді болып келеді. Республикамыздың [[батысында]], [[оңтүстігінде]], [[Жоңғар]], [[Іле]], [[Күнгей Алатауларында]],[[ Қаратауда]], сонымен бірге [[Сырдария]], [[Шу]], [[Талас]], [[Іле]], [[Арыс]], [[Сарысу]] өзендерінің маңайында, көл бойындағы [[тоғайларда]], [[құмды]] және [[сортаң]] жерлерде өседі. Екіншісі – [[түркмен]] жидесі еліміздің [[оңтүстік]] аймағында өседі. Биіктігі 3-8 метр. Жидегі ірі, түсі қоңыр.
== Қолданылуы ==
Жиде – көптеген дертке шипа. Гүлінің құрамында [[эфир майы]], жапырағында [[аскорбин қышқылы]] болады. Сабағы мен бұтағының құрамында [[илік]] және [[бояу]] заттары бар. Жидегінде [[қант]], [[органикалық қышқылдар]], [[ақуыз]], [[көмірсулар]], [[фруктоза]], аздап [[илік заттар]], [[дәрумендер]] бар. Жидеде [[Е]]дәрумені көп болады.
Жидені іштің ауырғанын басу, [[иммунитетт]]і көтеру, ас қорыту органдарының жұмысын жақсарту үшін пайдаланады. [[Жүрек-қан]] тамырлары ауруларын жидек жемісімен емдейді.
Жиде құрғақшылыққа төзімді. Оны [[құм]] тоқтатуға, [[жыра]], [[арық]], өзен бойын, қаланы көгалдандыруға пайдалану керек. Гүлінен хош иісті май, иіс сулар алынады. Жиде балы адам денсаулығына өте пайдалы.
== Жиде туралы тақпақ ==
Жиде жұпар шашады,
Жидегін де береді.
Берік дейді жидені,
Бекітеді іргені.
Тоқтатып құм, қар көшкінін,
Бар себінің тигені.
==Тағы қара==
Line 10 ⟶ 35:
*[[Жетілмеген дән]]
== Сілтемелер ==
==Пайдаланылған әдебиет</span>==▼
* [http://www.gulstan.kz/ Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт]
▲==Пайдаланылған әдебиет</span>==
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жидектер: Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б;ISBN 978-601-7237-31-8
<references/>
[[Санат:Биология]]
| |||